donderdag 17 november 2011

De ideologieopvatting van Wilders: het duivels pact tussen fundamentalisme en islamofobie

Het woord ideologie werd in 1790 voor het eerst gepropageerd door Antoine Destutt de Tracy. Hij was van lage adel zijn geweest, met beetje Schots bloed en stukje naam. Ideologie is voor hem niet in deze zin tegengesteld aan theologie dat hij van de feiten uit zou gaan en theologie of religie van geloof. Hij was zozeer rationalist dat hij meer in lgische afleidingen zijn heil zocht dan in nauwkeurige feitenanalyse.
De term ideologie is sindsdien zowel op positieve als negatieve manier gebruikt. In de Wereldraad van Kerken was er in de jaren 1960 het DFI programma: Dialogue with people of Living Faiths and Ideologies om aan te geven dat inter-religieuze dialoog niet over een vergelijking of confrontatie gaat van abstracte systemen die vastgelegd zijn. Daarnaast moest het benadrukken dat ideologieën als systemen van levensbeschouwing er ook bij horen. In die tijd was dat natuurlijk vooral het communisme. In die tijd werd de Pancasila ook geroemd als offiële staatsideologie van Indonesië, die door Soekarno in 1945 was bedacht om een overbrugging te vinden tussen de voorstanders van een islamitische staat en diegenen die zeker een seculiere staat wilden hebben. Pancasila heeft het overleeft, maar heeft wel veel wisselingen gekend.
In de jaren 1980 heeft de Soeharto als 2e president van Indonesië (1966-1998) een poging gedaan om de Pancasila verder uit te werken tot een soort civil religion, een geheel van rituelen, ethische richtlijnen, organisaties en een levensstijl. Op scholen werd de Pancasila-moraal als verplicht vak ingevoerd (vroeger heette dat Civics, een soort maatschappijleer'. Iedere 17e van elke maand was er een grote ceremonie van eed/aflegging op de grondwet, vlag hijsen, zingen van Pancasila liederen e.d. Toen ik solliciteerde naar een positie in Marburg in 1990 heb ik er zelfs een Duits artikel over geschreven Pancasila. Entwicklungen innerhalb der civil religion Indonesiens (ZMR vol 74:1990, 124-141). Dat was als voorbereiding voor de mondelinge presentatie: Pancasila werd daar uitgewerkt als een samenhangend geheel van leerstelling, rituelen, symbolen, feestdagen, bedevaartsgebouwen (monumenten van nationale trots, de diaroama's bij het nationaal monument in Jakarta), rituele kleding, muziek.
Met ideologie kun je dus heel veel kanten uit: zowel positief als negatief. Wilders definieert islam in een eenvormige wijze als de leer en praktijk van fundamentalistische moslims, zegt dat dat de echte of eigenlijke islam is en strijd er op die manier stevig tegen.


Op 18 nov 2011 werd in Utrecht het boek van Theo Salemink en Marcel Poorthuis ten doop gehouden, Van Harem tot Fitna. Beeldvorming over de Islam in Nederland. 20 jaar geleden schreef ik ook zoiets: De Islam bekeken door koloniale Nederlanders. Nu gaat het dus over Nederlanders in eigen land. Poorthuis en Salemink schreven er ruim 700 bladzijden over. In Utrecht was het een volle Boothzaal met ruim 100 belangstellenden en een stevig aantal van vijf lezingen over van alles en nog wat. Veel Wilders natuurlijk. Co-auteur Salemink zelf beklemtoonde dat in 2007 Wilders een radikalisering inluidde in een interview met De Volkskrant. Daarin werd de Koran het Mein Kampf van de fascistische ideologie van de Islam genoemd.
Wilders poneert de theorie van de drie oerbronnen: Jodendom, Christendom én Verlichting als de drie bronnen van de westerse cultuur en de islam hoort daar dan dus niet bij. Niet alleen de 'radikale' Islam is gevaarlijk voor Wilders. Alles wordt over één kam geschoren, want de gematigde of aangepaste Islam is de echte Islam niet. In harmonie dus met extreme leiders als Bin Laden en (andere ) Wahhabieten wordt 'de islam' als de grote vijand gezien.

Bijzonder is hier ook het apocalyptische aspect: na in 734 (Poitiers) en 1492 (verdreven uit Spanje) verslagen te zijn en na in 1683 voor de poorten van Wenen te zijn verdreven probeert de islam nu in een 'eindstrijd' toch nog Europa te overwinnen. En de baarmoeders van de moslim-vrouwen in Europa zijn hierbij belangrijke wapens (naar de wat hogere geboortes bij de moslims, tot nu toe).
Er was Erika Meijers die namens/vanuit Groen Links kritische opmerkingen maakte over Groen Links, religie en islam: wel het individu en zijn/haar recht op godsdienstvrijheid wordt erkend, maar niet dat van religies als groepen of systemen: homo's moeten beschermd worden, ritueel slachten dreigt onmogelijk te worden: wat is er dan nog aan de hand met de Joodse wortels van onze cultuur? Zij had een aardige titel: En wat moeten wij nu zonder de barbaren? Daar suggereert ze dat iedere cultuur nu eenmaal tegenstanders nodig heeft, als zondebok. Meijers studeerde theologie en kwam met een aardige leer over orthodoxie: dat betekent lofzang, niet zonder meer fundamentalisme. Zij voerde ook een pleidooi voor een beeldverbod, in deze zin dat wij geen valse beelden van andere groepen in onze maatschappij mogen hebben.
Bernard Reitsma noemt zich zelf identiteitstheoloog, dus iemand die vooral de eigen identiteit van de griep benoemd, beschrijft en verdedigt. Incurbatus in se ipso, kijkt vooral naar zichzelf, stelt die voorop want als je de andere ontmoet wil je vooral eerst weten wie je zelf bent en dan kijk je pas naar de ander. Vreemd, raar en zeer eigenaardig. De oude dialoog is volgens hem gericht op zoeken naar gezamenlijkheid, de nieuwe dialoog gaat uit van eigenheid, Dutch Treat dus, ieder voor zichzelf. Wel een beetje bij elkaar maar zonder commitment of betrokkenheid. Is dat gezellig?
Ja dat is dus zoals Wilders ontwikkelingshulp wil stoppen, de Grieken (en waarschijnlijk ook Italianen, Portugezen en anderen) uit de EU wil gooien, eigen volk eerst en alleen. God verhoede dat het daar op uit draait.

Van Harem tot Fitna loopt van 1848 tot 2010, in periodes met heel veel aandacht voor de laatste decennia. Er zit geen duidelijke progressie in. We gaan in de geschiedenis niet van goed naar slecht (geen Eindstrijd), maar er is ook geen hoop op een mooi slot aan de dialoog. Marcel Poorthuis heeft zelfs voor zijn mondelinge presentatie een wat somber perspectief: zien we het einde van de dialoog? Het perspectief van de Clash of Civilizations werd opzij gezet maar een echte  Harmonia Mundi . Dat één van de grote religies eindwinnaar wordt is al helemaal buiten spel. Naast de oude religies zijn er moderne ideologieën, nieuwe bedenksels, zoals de religies ook menselijke bedachtsels zijn geweest en nog steeds onderhouden worden. We houden ons maar bij Koran 5:48 Als God het gewild had, zou hij jullie tot één gemeenschap hebben gemaakt. Maar hij heeft jullie van alles gegeven om jullie op de proef te stellen. Wedijvert dus in goede daden.



zaterdag 12 november 2011

Tussen orthodoxie en atheïsme: Wil van den Bercken als verkenner van Rusland

Donderdag 10 nov 2011 hield Wil van den Bercken in Nijmegen zijn afscheid als Hoogleraar Russische Kerkgeschiedenis. Het was een druk bezochte bijeenkomst. Nuchtere Wil zei eerlijk dat hij in de bijna 20 jaar dat hij in Nijmegen doceerde nog nooit zoveel studenten had gehad! Eerste deel was gewijd aan een discussie van de romans van Dostojewski. Na Shakespear (en wellicht Goethe) is Dostojewski de meest becommentarieerde literator. Alleen de laatste 10 jaar verschenen er al 11 boeken over Religie bij Dostojevski. Kenmerken van Dostojevski's vertolking van religieuze thema's in de literatuur is dat hij geen clichés gebruikt, geen traditioneel religieus taalgebruik, geen karikatuur. Er zijn nauwelijks dialogen, zodat er geen stereotypen komen van de gelovige in contrast met de ongelovige. Dostojevski doceert niet, hij provoceert. Het gaat nooit over de dogmatiek van de kerk, eigenlijk is die kerk helemaal afwezig. In zijn journalistieke werk is Dostojevski een uitgesproken Slavofiel die ontzettend kan afgeven op Duitsers, zigeuners, joden, maar in zijn literaire werk is dat veel minder (ook al schijnen een aantal vertalingen de aanvallen of cynische opmerkingen over de Duitsers wel verzacht te hebben. Grote thema's van de vijf grote romans (Misdaad en straf; De idioot; Demonen, De jongeling; De broers Karamzov) zijn God- misdaad en vrouwen.
Willem Wetsteijn (UvA) had als grote boodschap, dat we niet naar de levensloop van Dostojevski moeten kijken, maar alleen zijn literatuur analyseren. Dat blijkt geen panacee te zijn. Nel Gillaert uit Gent vertelde over zeer uiteenlopende opvattingen: sommigen zien Dostojevski als een diepgelovige die schrijft tegen de atheïsten. Hij weet dat de kerk niet bestand is tegen de atheisten van de 19e eeuw. D. is zelf een natuurman, een soort deïstische pantheïst die wederzijdse verantwoordelijkheid en actieve liefde preekt. Dus een soort ietsisme met een sterk morele inslag. Daartegnover kregen we een fantastisch betoog van Ton Lathouwers (emeritus Leuven), die overal Zen in kan zien (vanuit een diepgaande omgang met Han Fortmann, diens Ziende de Onzienlijke en de Kyoto School. Het verhaal van de icoon met de Moeder Gods die na het laatste oordeel naar de hele afdaalt om de zielen te redden zou een Boeddhistisch verhaal zijn. De Moeder Gods kan niet verdragen dat er zielen/mensen in eeuwige verdrukking zitten. Hierboven staat Lathouwers rechts naast een jongere en veel meer nuchtere opv olger in Leuven. Deze laatste, Pieter Boulogne, studeerde recepties van Dostojevski en sprak over de polyphonie in D: zoveel verschillende karakters worden weergegeven en de lezer identificeert zich gemakkelijk met een er van en ziet dan ook daarin de echte Dostojevski, maar dat is dus helemaal niet bewezen. Boulogne moet niets hebben van mystificerend gebazel over een Russische ziel, het Russische religieuze supeririteitsgevoel. D is wel een groot auteur, leefde ook lang buiten Rusland. In 1882 werd hij in Duitsland vertaald, waar hij in de lijn werd gezet van de naturalisten met hun aandacht voor de zwakkere in de maatschappij.
Om de 'echte' Dostojevski te leren kennen moeten we wellicht naar de ego-documenten gaan, dagboeken en brieven van D. Waarin D. dus zijn eigen visie op de figuren neerzet. Maar ook dan blijft het onzeker: D. zet nu eenmaal een aantal figuren neer en met niet één van hen heeft hij zich wellicht helemaal geïdentificeerd. Wil van den Bercken gaf nog een slotoratie over Rusland and religie, vooral dus hoe de religie in de moderne staat weer veel gebruikt en dus ook misbruikt wordt. Met prachtige beelden van herbouwde kerken. Vooral de kerken op boten zijn komisch om te zien. Hoe de laatste tsarenfamilie heilig is verklaard en er een hechte band is gegroeid tussen de nieuwe machthebbers en traditionele orthodoxie, met weinig godsdienstvrijheid voor dissidenten en ook voor andere christelijke kerken. Juist godsdienst als islam en boeddhisme hebben meer vrijheid in het nieuwe Rusland!