21 November 2009 Museum Maluku: Krijgers in de Kerk

In het kader van de expositie ‘Krijgers in de Kerk. Tanimbarese portretten 1920-2009’ organiseert het Museum Maluku een speciale dag met bijzondere lezingen en rondleidingen, op zaterdag 21 november 2009

De Tanimbar-archipel is een van de minder bekende delen van het grote eilandenrijk, de Molukken. In 1911 is het definitief onder Nederlands koloniaal gezag gekomen door een stevige, maar korte militaire actie. Daarvoor waren de protestantse zendelingen en katholieke missionarissen al begonnen om het gebied onder elkaars invloed te versnipperen. In de jaren 1920, toen in de woorden van een koloniale ambtenaar ‘heel Tanimbar al bezet was’ door missieposten en hun scholen, heeft Pater Petrus Drabbe een grote etnografische studie gemaakt, waarvoor hij ook talrijke foto’s maakte van het traditionele leven. Tegelijkertijd zijn de portretten opvallend modern. Drabbe, die in 1915 als jonge missionaris op Tanimbar arriveert, blijkt over het oog van een modefotograaf te beschikken. Dit maakt van deze foto’s veel meer dan etnografische portretten alleen. Drabbes respect voor de traditionele waarden op Tanimbar spreekt ook uit zijn geschriften en de verzameling van objecten die hij naar Nederlandse musea liet opsturen – al luidde zijn bekeringsdrang ook het einde van dit tijdperk in.



PROGRAMMA:

11.00 Deuren open. Mogelijkheid om de expositie en de vaste opstelling - over de Molukse geschiedenis en cultuur - te bezoeken.
13.30 Welkomstwoord in het theater door Jet Bakels, samenstelster van de expositie en conservator van het Muma.
13.40 DE MOLUKSE ARCHIPEL ALS LABORATORIUM VAN RELIGIEUZE
VERSCHEIDENHEID, lezing door prof. Karel Steenbrink, emeritus hoogleraar Interculturele Theologie en specialist op het gebied van Indonesische religie. De Molukken kennen geen dominante religie; we zien een mozaïek van katholieke, protestantse en islamitische dorpen. Dit gaat terug op oude patronen. Bij een recent bezoek bleek dat juist de oude adat en oude traditie weer in ere worden hersteld, deels als geneesmiddel na de onlusten. Steenbrink onderzocht modern islamitisch onderwijs en de politieke dynamiek van moslims. Daarnaast schrijft hij een geschiedenis van katholieken, waarvan al twee delen verschenen zijn als Catholics in Indonesia 1808-1942 (Leiden: Kitlv, 2003, 2006). Ter voorbereiding van een derde deel over Catholics in Independent Indonesia 1945-2010, bezocht hij onlangs de Molukken.
14.30 Rondleiding o.l.v. prof. Steenbrink door de expositie + Pauze
15.15 DE CHRISTELIJKE KERK, lezing door ds Theo Pattinasarany (onder voorbehoud).
16.00 TANIMBARESE WEEFSELS, lezing door mevr. Marianne van Vuuren, textielspecialiste.
Mevrouw van Vuuren laat ons de achtergrond en religieuze betekenis zien van de prachtige ikat-patronen in het traditionele weefwerk van Tanimbar.
16.30 Presentatie Tanimbar-web + Afsluiting


Toegang: 7,50 inclusief museumtoegang. Met MJK 3,00
Reserveren via info@museum-maluku.nl of tel nr 030-2367116
Museum Maluku, Kruisstraat 313, 3581 GK Utrecht
Openingstijden: di. t/m za. 11.00-17.00, zo. 12.00-17.00 uur
Zie ook: www.museum-maluku.nl

IIMO 40 jaar, 1969-2009

In 1969 groeide de Nederlandse economie snel. Het aantal studenten aan universiteiten groeide, ook bij theologie. Bij de instelling van Interuniversitaire Onderzoeksinstituten, kreeg ook de theologie twee kansen. Een Interuniversitair Instituut voor Normen en Waarden, onder leiding van Harrie de Lange, ging voortvarend van start. Maar het strandde na enige tijd, vooral vanwege de poging om onderzoek met sociale actie te verbinden en vanwege de snel wisselende doelstellingen bij deze actie.
Het tweede theologische initiatief was IIMO, Interuniversitair Instituut voor Missiologie en Oecumenica. IIMO was een instituut voor de meest dynamische takken van kerkelijke actie en theologische bezinning. De oecumenische beweging was niet alleen een poging om een zichtbare organisatorische eenheid van christenen van de grond te krijgen. Het was misschien nog meer een groep mensen uit allerlei kerken, die een vernieuwing van het christendom wilde. Aandacht voor wereldproblemen, ontwikkelings-samenwerking, rol van de vrouw, nationalisme in de 3e wereld een kans geven. In de missionaire beweging was de jacht naar nieuwe gebieden en aanhangers aan het omdraaien naar kerkelijke bijstand in de nog nieuwe ontwikkelings-samenwerking, naar inter-religieuze dialoog en naar mondigheid van 3e wereldkerken, die weldra de meerderheid van het christendom zouden gaan uitmaken.
Bij het 20 jaar bestaan van IIMO was ik zelf daar opnieuw in dienst getreden (na 8 maanden in de periode 1972-3; en na tien Indonesische jaren. In december 1989 sprak Kenneth Cragg over relaties Islam-Christendom, op zijn eigen ietwat vage visionaire wijze, waarbij nieuwe maar zeer persoonlijke inzichten in islam én christendom werden verwoord. In 1994 gingen we naar Parijs, in 1999 naar Venetië (bij de Minderbroeders van Franciscus), in 2004 nog naar Genève, vooral bij de Wereldraad. Nu dus eenvoudiger in Utrecht.

Onze herdeking begon met een wandeling van Bunnik naar Utrecht. Het eerste plan om via de Barbarakerk naar de Hervormde Kerk te lopen en dan de natuur in te gaan, werd door Jan en Magrita Jongeneel afgeraden: teveel huizen. Meteen de natuur maar in dus.

Opvallend was dat de dames deze keer de snelste waren en verschillende keren moesten wachten. Symbool voor de oecumenische beweging, die ook zo vaak het verwijt kreeg voor de troepen uit te lopen? Hier drie voorlopers (van links): Magrita Jongeneel, Anneke Scholte, documentaliste van midden jaren 1970 tot ongeveer 2000, en de huidige directeur Prof. Martha Frederiks.


Van 1969-1995 was het IIMO verdeeld over twee locaties. Immers, meerdere universiteiten wilden dit apart gefinancierde instituut graag hebben. De baby werd dus volgens Salomons-recept verdeeld. In Leiden was de afdeling missiologie, die een rijke collectie startte met theologische boeken en vooral tijdschriften uit niet-westerse landen. Deze nog steeds groeiende collectie werd jarenlang beheerd door Leny Lagerwerf (in 2007 overleden, na een pensioen van bijna 10 jaar) en Anneke Scholte . Digitale ontsluiting in het laatste decennium is in handen van Peter van Rijn, hier links. Daarnaast Dr. Freek Bakker, specialist op gebied van Hindoeïsme (met boeken over Bali en Suriname) en de religieuze film.
Achteraf gezien is oecumenica er wat bekaaid van af gekomen. We hebben geen specialist meer in oosters christendom sinds het emeritaat van Wil van den Bercken. De relaties met de Wereldraad zijn minder en de specialismen in het huidige IIMO zijn vooral wereldchristendom en interreligieuze dialoog. Overigens is IIMO geen instituut meer en staat de naam nu voor een CENTRUM VOOR INTERCULTURELE THEOLOGIE, INTERRELIGIEUZE RELATIES, MISSIOLOGIE EN OECUMENICA, omdat de naam toch behouden wordt.


Hier AIO Nienke Pruiksma, die in een Europees project de 'omgekeerde missie' onderzoekt, de komst van Afrikaanse kerken naar Europese steden, met Lucien van Liere, die samen met Martha Frederiks en Freek Bakker de wetenschappelijke staf uitmaakt. Van Liere die zes jaar in Indonesië doceerde, is specialist op het gebied van interreligieuze conflicten, vooral wat betreft sociale en psychologische achtergronden. Na enige tijd vanaf Bunnik de Kromme Rijn gevolgd te hebben, gingen we bij Oud Amelisweerd het bos in. Niets symbolisch hier, want we kenden de wegen uitstekend.



Prominente gasten bij dit feestje waren de drie jonge heren Van Liere, Siebrand, Liebregt en Splinter, maar wellicht toch anders geheten. Zij kregen de bijna-academische opdracht om iets volstrekt nutteloos te vinden en dat bleek dit rode kunstwerk bij de ingang van de Fien de la Marlaan te zijn, waar Steenbrink dus woont en waar het tweede deel van de bijeenkomst zich afspeelde.



'Grand old man' van het IIMO, Prof. Anton Houtepen, kon wel niet bij de wandeling, maar wel bij het diner aanwezig zijn. Hier zien we hem tussen de twee AIOs, Nienke Pruiksma, die hierboven al (te vaak) is getoond en Adriaan van Klinken, bezig met een dissertatie over de positie, activiteiten en oordelen van kerken over de AIDS-epidemie in veel delen van Afrika.

Jeannette Boere, de secretaresse had moeten afbellen omdat zij naar het ziekbed van haar moeder werd geroepen. Het bleek de laatste middag van een ziekteproces van jaren te zijn. Daags erna kregen wij bericht dat zij juist die middag ook was overleden.
Martha Frederiks heeft Jeannette toch wel vermeld als de altijd inventieve ondersteuner van de vele IIMO-cobferentie en lezingen, door haar uitgebreide netwerk van adressen en relaties.
Missiologie ontstond rond 1880-1930 vanuit vier verschillende disciplines: 1. kerk- en religiegeschiedenis; 2. systematische theologie; 3. vergelijkende godsdienstwetenschap; 4. praktische theologie. Oecumenische studies hebben ook deze diversiteit aan oorsprongs-wetenschappen. Dat maakt dat het disciplinaire statuut van deze theologische vakken soms onduidelijk is. Daarom is het maar goed, dat de eigenstandigheid wat vervaagd is sinds de naamsverandering tot interculturele theologie als godsdienstwetenschap die zich niet tot één denominatie of confessie beperkt, maar juist de verandering van een religie laat zien in de context van geschiedenis en cultuur, juist ook via contacten met andere stromingen. Polemos pantoon pater zei Heraklios al, zonder conflicten en contacten gebeurt er niets. In de huidige samenstelling van de IIMO wetenschappelijke staf is deze variëteit gelukkig goed te zien. In de periode van de 'scheiding' had 'oecumenica' in Utrecht een leidende rol en was het in Nederland zeker bekender dan 'missiologie' in Nijmegen. Nu is eigenlijk alleen Huub Vogelaar als vrijwillig onderzoeker voor Oost-Europese landen (en vooral orthodoxie) nog vooral met dat strikt oecumenische vakgebied bezig.
IIMO ziet er nu wel heel anders uit dan 40 of zelfs 20 jaar geleden en dat is maar goed ook. Ga door met het in kaart brengen van de veranderende religieuze wereld!

De Deugdendag van de Dialoog-Academie

Op vrijdag 9-10-9 (de volmaaktheid in het midden?), 9 oktober 2009 organiseerde de Dialoog-Academie in een prachtige zaal in Leiden een volle dag conferentie over Deugden in Oost en West. Er hadden maar liefst 200 deelnemers ingeschreven voor de bijeenkomst die werd gehouden in de Lorentz-zaal van het Kamerlingh Onnes Gebouw aan de Steenschuur, de binnengracht van Leiden. Het gebouw is neergezet als natuurkundig labaoratorium en de grote Albert Einstein heeft ook nog college gegeven op de plek waar we nu een staalkaart zagen van de belangrijke levensbeschouwelijke stromingen. De foto hieronder is met het licht van de namiddag gemaakt, tegen half vijf, toen de plenaire discussie voor een aantal toch iets teveel van het goede was.


Het klassieke gebouw der deugden: van Aristoteles tot Thomas, Paul van Tongeren
Het idee van de conferentie was vooral afkomstig van gastheer Andreas Kinneging, filosoof bij de Leidse juridische faculteit. Bij de morgenzitting was Kinneging ook gespreksleider, zoals we vooral zullen zien bij de lezing van Gerard Wiegers. Verder mengde hij zich die dag niet zozeer in de plenaire discussie.
De eerste lezing werd door de Nijmeegse Paul van Tongeren gehouden en was gewijd aan de ontwikkeling van de Griekse deugdenleer tot het imposante gebouw van de Thomistische leer van de vier kardinale en drie theologale deugden. Ontstaan vanuit de Griekse psychologie, waarbij men er van uitging dat wil en verstand gericht zijn op het goede (vaak gezien als een midden tussen twee extremen), kwam er bij Augustinus meer nadruk op de oefening van de deugdzaamheid en allengs in de scholastiek, met Thomas Aquinas als hoogtepunt een aanvulling met de drie goddelijk geschonken deugden van geloof, hoop en liefde.

Bij de middeleeuwers kwamen ook begrippen als kwaad en zonde binnen het gedachtengoed: het verstand kan zich vergissen, maar de wil kan ook voor het kwade kiezen. De 'theologale deugden' gaan de menselijke capaciteit te boven: geloof is willen aannemen wat je niet kan weten.

Hindoe-deugden van Bhagavad-gita tot Arya Samaj en Ghandi, Dr. Freek Bakker
Freek Bakker (Universiteit Utrecht) gaf de uiteenzetting over Hindoeïstische visies. Hij liet van de inleiders de vele kanten van een religie het meest aan bod komen: de betekenis en relativiteit van rituelen (door de leer van onthechting volgens de Bhagavad-gita), de vernieuwing van de Arya Samaj, waardoor het kastenstelsel helemaal omver gehaald wordt en de persoonlijke levensleer van Mahatma Ghandi. Bakker benadrukte dat hindoeïsme diversiteit als normaal ziet: niet alle mensen zijn gelijk en voor niet alleen gelden dezelfde idealen als norm. Dit blijkt uit de fasen in de levensloop van student, huisvader, gepensioneer tot asceet en uit de gematigde opvatting over de vier kasten.

Op de foto hierboven: rechts Freek Bakker, naast hem Dr. Rico Sneller en links staande de directeur van de Dialoog-Academie, Dr. Gurkan Celik. Achter Celik verborgen: Prof. Jan Pieter van Oudenhoven, moderator van de middagsessie.

Islam: Prof. Gerard Wiegers
Over de Islam sprak Gerard Wiegers, sinds kort van Nijmegen naar de Universiteit van Amserdam verhuisd. Na een kort begin over de belangrijkste duegden zoals die in de Koran worden geformuleerd (muslim in de betekenis van 'godsvertrouwen', geduld, vrijgevigheid e.d.) ging hij al gauw over op de aanvallen die tegenwoordig op de Islam worden uitgevoerd door 'bepaalde' kringen, waaronder vooral rechtse politici en conservatieve christenen. Met name ging hij uitvoerig in op een recent Amerikaans boekje dat de huidige migratie van moslims naar Europa ziet als een strategie om zo ook die te kunnen overheersen.

Dit boekje over de Moslims in het westen als een 'paard van Troje' was recentelijk door Wilders naar alle kamerfracties gestuurd. Allemaal fout natuurlijk, maar de zaal zat eigenlijk niet op een aanval op Wilders c.s. te wachten maar op een degelijke uiteenzetting van de islamitische visie op deugden, dus op een kijkje in Al-Ghazali's Ihya of moderner samenvattingen daarvan. Of op een humanistisch-liberale ethiek als die van Ibn Miskawaih, zo gloedvol weergegeven door Muhammad Arkoun.
Wiegers werd door Kinneging onderbroken, maar de verschillende visie op de dag kwam niet helemaal uit de verf. Wiegers verwees nog kort naar het boeiende onderzoek in Groningen Nederland deugt waarbij onder meer bleek dat imams in Nederland de algemeen gebruikelijke waarden ook onderschrijven en op besluiten van de Europese Raad voor Fatwa en Onderzoek (zie http://www.e-cfr.org/en/) waaruit blijkt dat moslims in de westerse samenleving gelukkig willen zijn.

Boeddhist Henk Barendregt
Een knap staaltje technologie kregen we na de middagpauze toen een zieke Nijmeegse Barendregt via een goede verbinding een heldere, maar zeer persoonlijke uiteenzetting gaf over de (voor hem) belangrijkste boeddhistische deugden, de brahmavira, compassie, gelijkmoedigheid, medevreugde, liefdevolle vriendelijkheid. Die moeten vooral via meditatie versterkt worden. Mindfulness dus. Een zeer heldere uiteenzetting. Maar toen ik aan het begin de snelle afwijzing van devotionalisme hoorde (als een soort poging tot toverij of handelen, je probeert van het goddelijke iets te krijgen in ruil voor kaarsen branden of gebeden zeggen), bedacht ik dat we hier toch wel aan een zeer cerebrale exercitie bezig waren. Misschien moet een volgende keer dat thema van Averroës/Ibn Rushd over de 'dubbele waarheid' een bekeken worden: de intellectuelen die tevreden zijn met abstracte concepten, terwijl 'het gewone volk' toch de leer in beelden, riten, mythen voorgeschoteld wil krijgen, die toch ook hun eigen kracht hebben.

Humanistische of verlichte Joden, Dr. Rico Sneller
Onder de noemer 'Jodendom' kregen we een heldere en boeiende lezing van de Leidse kenner van liberaal Joodse filosofie, Rico Sneller, die het jodendom niet bekeek vanuit de opvolging van de mitswot of geboden, maar vanuit de ontplooiing, de menselijke vrijheid. Als voorbeeld gaf Sneller twee (ex-)joodse filosofen, die vanuit de Kantiaanse verlichting, maar ook sterk vanuit Joodse tradities spraken: de oude teksten en de moderne filosofie dus in harmonie, zij het dan zonder enig rabbinaal gezag. Levensheiliging kan dan als doel hebben om 'aan God gelijk te worden', maar net zo goed seculier vertaald worden als volwassen worden, waarbij eer en liefde de twee belangrijkste deugden worden, uit te leven in dapperheid en trouw, gerechtigheid en vrede. Een mooi mechanisme van mythische teksten naar filosofische verwoording.

Het Humanisme van Joep Dohmen
De humanisten hebben helemaal afstand genomen van de mythisch-religieuze verwoording van menselijke idealen, maar kennen toch ook wel weer eigen spanningen: tussen de meer sociaal gerichte (bijdragen aan de menslievensheid) naar de sterk individuele Buldings- of ontplooiingsgerichten. Jezelf uitvinden, de zelfzorgmoraal, hoe van je leven een kunstwerk te maken? Dohmen liet ons in een boeiend referaat eens goed in de keuken van de Humanistische vereniging en Utrechtse opleiding kijken, tenminste wat betreft de meer seculiere filosofische trend. Ik had zelf net de dissertatie (aan de UVH!) van Suzette van Ijssel gelezen: Daar hebben de humanisten het niet zo over, waar spiritualiteit, meditatie en bijzondere ervaringen in worden besproken en aangemoedigd. Afijn, zo zagen we ieder van de zes stromingen vandaag toch steeds weer vanuit een bepaalde kant belicht.

Hierboven links Humanist Prof. Joep Dohmen en rechts Prof. Paul van Tongeren, tijdens de plenaire discussie.

In de plenaire discussie kwamen veel thema's van de dag opnieuw naar voren. Ook wel een aantal nieuwe thema's. Het publiek was deels samengesteld uit studenten filosofie, deels het bepensioneerde publiek dat graag naar deze zaken komt, deels (zelfs nogal wat) jongere en oudere allochthonen (ik sprak S. Sam, een Mandeeër, of aanhangers van Johannes de Doper, met 4000 andere 15 jaar geleden gevlucht uit Irak). Er was een Iraanse dame die stevig waarschuwde voor de claim die religieuze specialisten op hun gelovigen willen leggen en die blij was met het liberale geluid dat de dag domineerde. In die lijn was er was ook een die blij was met de kritiek van Wilders op te grote toegeeflijkheid tegenover religieus gezag. In de jaren 1980 dachten we allemaal nog dat het multiculturele wel over zou gaan, maar toen bleven al die nieuwe Nederlanders hier ook te blijven. Maar wij waren juist neo-liberaal geworden, met sterk individualistische vrijheid/blijheid en zelfbeschikking als doel. Maar nu moeten wij met een nieuwe veelheid in de samenleving leren leven.
Was het niveau van de dag hoog genoeg? De lezingen waren excellent, ik heb van alle zes genoten. Het was allemaal veel rijker dan de kleine flitsen hier en ik hoop dat er een goed boek van zal komen. Het publiek was zeer gevarieerd. Voor de doelstelling van de Dialoog Academie een zeer geslaagde dag. Voor mij ondermeer vanwege die Mandeeërs, die in de Koran Sabiun worden genoemd en die ik nog nooit gezien had (zie hieronder).

Hoe wordt je een deugdzaam iemand? Dat was de praktische vraag van de slotdiscussie. Via exempla dus, voorbeelden, of via zelfreflectie van gewetensonderzoek tot meditatie en exercitio oefening dus, al dan niet via de methode van Ignatius. Met Alaattin Erdal uit Rotterdam sprak ik over de praxis van journalistiek (hij volgt nu Den Haag voor de Turkse krant Zaman) en het nut van de politiek (hij zal waarschijnlijk voor het CDA de kar gaan trekken in R'dam Charlois). De dag was vooral gericht op de theorie en de definitie van deugden en hun ordening. Een mooi inkijk in een gevarieerde geschiedenis van grote wijsheid en schoonheid. De Mandeeërs, Solomon Sam uit Rijswijk en zijn partner, waren vooral geïnteresseerd in de juiste rituelen. Zij moeten enkele keren per jaar de doop als zuiveringsritueel ondergaan. Dat moet in een rivier met stromend water. Totnutoe gaan zij naar Nijmegen, naar een strandje in de Ooipolder. We spraken over een plek wat dichterbij: bij de veerpont over de Lek in Schoonhoven is een mooi klein strandje. Daar bij is een groot restaurant met gelegenheid tot omkleden. Veel Mandeeërs waren goudsmeden in Irak. Schoonhoven is bekend om zijn zilversmeden, beetje familie dus. Dat leek ook een mooie oplossing. Toch ook nog iets praktisch gevonden!

Rechtse Religieuze Radicalisering

Niet alleen in de politiek speelt de hardere lijn tegen de islam een rol. In Augustus kwam er een brief van vier PKN-kerkleden, onder aanvoering van Hebe Kohlbrugge en Hans Kronenburg, die tegen een sympathiek ontwerpvoorstel binnen de PKN over A Common Word vooral aan de remmen wil trekken. Het verschil tussen Islam en Christendom moet geaccentueerd worden. Er is niet één God(sopvatting), maar tussen 'het' christendom en 'de' islam zijn wezenlijke verschillen. Bovendien hebben christenen het moeilijk alos zij in een land met meerderheid van moslims worden.

Dan heeft de PKN Bernard Reitsma benoemd tot 'islam-predikant'. Reitsma werkt(e) bij Open Doors, dat een kritiekloze klaaglitanie houdt over de toestand van de christenen in islamitische landen. Erfenissen van kolonialisme, de gecompliceerde lokale politieke situaties worden even vergeten voor die simplistische boodschap, dat de islam gevaarlijk is voor christenen.

Nog meer bizar was de uitspraak op di. 22 september 2009 van een Australische anglikaan Dr. Mark Durie en emeretis hoogleraar Hans Jansen, dat het de strategie van 'de' islam zou zijn om de gelijkheid van de islamitische en christelijke God te verkondigen. Jansen heeft kennelijk nooit gehoord van fatwa's van de MUI, Majelis Ulama Indonesia tegen gezamenlijk bidden van christenen en moslims en tegen pluralisme. Maar in het verharde debat mogen zulke uitlatingen kennelijk.
Hierbij dan maar twee afbeeldingen die op Internet staan bij de zoekfuncties same God.