Mineke Schipper over Adam en Eva

Dit is geschreven na de boekpresentatie van Mineke Schipper,  Overal Adam en Eva (Amsterdam: Bert Bakker, 2012).

DE VROLIJKE VRIJHEID VAN VERHALENVERTELLERS

Ginsberg heeft in zijn Legends of the Jews al een hele serie folklore bijeen gezet over Adam en Eva, terwijl Kisa'i en Tha'labi dat voor de islamitische uitwerking van die traditie hebben gedaan. Maar Mineke Schipper pakt nog veel steviger uit: uit Griekse en Syrische kerkvaders, Afrikaanse traditie en een grote hoeveelheid aan joodse en islamitische bronnen schrijft zij een encyclopedia over Adam en Eva, aangevuld met 90 verrassende en minutieus beschreven afbeeldingen. Het boek loopt na een korte inleiding in de bronnen vanaf de creatie van Adam tot het werkzame en kinderen voortbrengende leven van Adam en Eva, de tragedie van Cain en de dood van het eerste menselijke stel, volgende de verhalen. Schipper vertelt vooral, op een heldere en luchtige, bijna vrolijke manier. Zij gaat er van uit dat de verhalenverteller die vrijheid heeft. Er zitten ook wel eens wat moralistische of verwijtende opmerkingen in: over de wijze waarop de traditie de vrouw in Eva heeft vernederd en terechtgewezen; hoe het Cain-verhaal ook al discriminatie op basis van kleur kan rechtvaardigen (hier uit Sierra Leone het gunstige zwart tegenover het van angst verkrampte wit; 205).

Mineke Schipper heeft een prachtig en overvol boek geschreven met alsmaar nieuwe verhalen over Adam en Eva. Mijn oude leraar Javaans zei ooit tegen mij: wij Javanen hebben geen rem op onze fantasie. Dat was toen wij het verhaal lazen over de duivel die het paradijs binnen wil komen. Daar staan immers zeven muren om. De duivel Satan kan meer dan in een slang veranderen: hij wordt een knappe jonge vrouw en verleidt zo de waker bij de eerste poort. Binnen de eerste tuin verandert hij in een maiskorrel, die wordt opgegeten door een pauw (een Koninklijke Vogel!), die over de muur vliegt, de korrel uitpoept. En zo gaat het door. Maar in dit boek blijkt dat religies wel strikt kunnen zijn als het over zg. Heilige Schrituur gaat, maar deze fantastische verdere uitwerking is in de joodse en islamitische wereld ver doorgedrongen. Sheherazade vertelt niet alleen in de duizend-en-éénnachten van de sultanspaleizen, maar ook waar bijbel en koran wordt gelezen. De oud-christelijke kerkvaders konden er in hun preken ook wel weg mee en uit hun preken heeft Mineke Schipper ook veel kunnen putten.

Het heeft mij altijd wat verbaasd dat Joden en Moslims vrijwel hetzelfde verhaal van Adam en Eva, appel en paradijs hebben, maar geen erfzonde, die wij in onze jeugd uitvoerig hebben leren vervloeken. De eerste mens heeft daar wel een foutje gemaakt. De moslims zijn het gulst: die laten God uitdrukkelijk vergeving uitspreken over de jeugdfoutjes van Adam en Eva. Maar ook de joden kennen dat idee van erfzonde niet. Hoe komen de christenen er dan toch aan? Dat is misschien niet eens de belangrijkste vraag: hoe komen wij er van af? Dat zou je kunnen doen door allerlei historische beschouwingen te geven over mythen als menselijke uitvindsels, over verschil tussen de oosters-christelijke incarnatie-theologie, waar de mensheid wordt verheerlijkt door dat nieuwe prachtige mensenkind, Jezus de Christus, die alleen door zijn geboorte de menselijkheid al vooruit heeft gebracht. Je kunt het ook verklaren door de invloed van de oosterse gnostiek en zijn afkeer van lichaam, sexualiteit, bij Augustinus en via hem in het westerse christendom, bij uitstek in het Calvinisme. Dat zijn bij nader inzien misschien toch veel te zware middelen. De echte Adam en Eva als literaire fictie vult niet alleen de blazijden van dit boek in tekst, maar ook in verrukkelijke afbeeldingen.

Er wordt wel over de drie Abrahamitische religies gesproken, maar dit boek laat zien dat er al vanaf Adam zoveel aan verhalenschat gemeenschappelijk is, waarbij er ook een aantal teksten zijn waarvan niet duidelijk is bij wie de ontwikkeling het eerst is gegaan. Wie heeft de eerste weeffout van Adam verlegd naar de Engelen die weigeren te buigen voor God? Wie heeft dat mooie verhaal van wenende Eva’s en Adam (begin van de Orontes en de Jordaan, de Eufraat en Tigris) en hun vergiffenis bedacht? De verhalen van de drie religies lopen hier echt lekker dooreen. Maar je kunt je natuurlijk verder gaan afvragen wat er met je opvatting over het christendom gebeurt als er geen echte erfzonde in Adam is. Jezus heeft verlossing gebracht, zegt de kerkelijke leer. Salvator et redemptor. Maar waarvan dan? Ik heb mijn eigen Adam-boekje afgesloten met een wat abstracte beschouwing over verlossings en verzoeningsreligies. Verlossingsreligies kijken vooral naar het leven in een andere wereld. Het Nirwana van het Boeddhisme lijkt het meest drastische voorbeeld daarvan: alles hier is ellende of loopt erop uit en we verlossen ons ervan door alle verlangens hier te blussen. Verzoeningsreligies geven een boodschap voor de wereld hier, een soms wat compromisachtige oplossing hoe we zo goed mogelijk een vredige aarde kunnen hebben. In het joods-christelijke-islamitische verhaal van Adams vergeving kunnen we daar een hoogtepunt in vinden, ook al botst dat wel eens met andere beschouwingen. Maar Jezus zei al dat de goede leraar is als een huisvader die uit zijn schat oud en nieuw te voorschijn haalt (Mt 13:52). Zo heeft de vrolijke Mineke Schipper uit de oude verhalenschat weer allerlei oud en nieuw in een eigen helder schema gezet, het prachtig geïllustreerd en neem er van en lees!

In de mooie ruimte van De Nieuwe Liefde  deed ik mee aan een forumgesprek over het boek, met Judith Frishman als joodse en Muhammad Ajouaou als moslim. Bij dit gesprek ging het toch al snel over het eigen karakter van de joodse, christelijke en islamitische interpretaties, terwijl Schipper bijna a-dogmatisch de literaire geschiedenis deed en die in de veelvormigheid presenteert. Dit boek is geen goed uitgangspunt voor een dogmatisch debat over/tussen de drie religies. Het is eerder een feest van herkenning, van verschuivingen. In dat mooie essay De mythe van de drie illusies, plaatst Jan van Baal religie naast sport en kunst. Als dat speelse en dat schone verloren gaat, kom je bij religie ook niet veel verder.