Sura 93 Doeha, Morgenstond

Tien jaar geleden schreef ik een commentaar op de Korte Hoofdstukken, 79-114 van de Koran. Nu is er een heel groot nieuw boek over die teksten verschenen van Angelika Neuwirth, De Koran: Band I: Frühmekkanische Suren (Berlin: Verlag der Weltreligionen, 2011). Ik ben begonnen mijn eigen commentaar te herlezen en er wat van het nieuwe aan toe te voegen. Hierbij een serie beschouwingen over soera 93. De afbeelding hieronder past er niet echt bij: Mohammed op zijn hemelreis, glorie dus. Maar toen genas hij juist van een depressie, net zoals volgens sommige verhalen ook deze openbaring hem daaruit haalde. Ik werk er nu ook aan omdat ik volgende week begin aan een HOVO-cursus over juist de langste sura.

MORGENSTOND

In de naam van God, de Geliefde die liefde wil geven.

1. Morgenstond
2. Avond die verstomt

3. Jouw Heer heeft je niet verlaten,
niet weggehoond
4. Je toekomst is mooier dan je afkomst
5. Spoedig schenkt jouw Heer, jij bent beloond.

6. Vond Hij jou niet als wees? Hij werd je voogd
7. Hij vond je zwervend, werd je loods.
8. Vond je arm, maakte je rijk en groots.

9. Een wees dus, maak die niet tot sloof
10. De bedelaar, laat die niet doof
11. De gunsten van jouw Heer, de kern van jouw geloof!

Structuur. Op basis van inhoud en eindrijm kunnen we de soera in vier korte strofen indelen: vers 1-2 is de inleidende eed-formule, als zo vaak bij de afwisseling van dag en nacht. Dan volgen drie strofen van drie regels: vers 3-5 zijn troost en bemoediging, belofte zelfs voor de profeet; vers 6-8 legt de basis daarvoor, een terugblik op de weldaden die God de profeet vroeger heeft geschonken; in vers 9-11 tenslotte, volgt daaruit de praktische conclusie. Dit is niet gericht tot een groep, maar is een persoonlijke boodschap.

Context. De traditie beschouwt de soera als een zeer vroege, de elfde in de openbaringsvolgorde. Hij kwam na een periode van twee jaar stilzwijgen van God, toen Mohammed dus getwijfeld moet hebben of er nog wel openbaringen kwamen. Daarop wijst dan vers 3: Uw Heer heeft u niet verlaten... En waarlijk, wat na komt is beter voor u dan wat voorafgegaan is... Toen Mohammed geboren werd, was zijn vader Abdoellah reeds overleden. Zijn moeder Aminah stierf toen Mohammed zes jaar oud was: ook de verzen 6-8 gaan dus rechtstreeks in op de levensomstandigheden van de profeet, een weeskind dat uiteindelijk in een goede positie is gekomen.  In de nieuwe serie Korancommentaar van Angelika Neuwirth wordt deze tekst als de allereerste gezien. Juist vanwege dit pertsoonlijke karakter.

Mahmoud Ayoub vertelt omslachtig, dat je bij het reciteren van deze soera eerst het takbir-gebed moet zeggen, God is groot: Allahu akbar. Dit uit dankbaarheid voor het feit dat Mohammed na een tijd van stilte weer een openbaring kreeg. Mohammed beval zijn volgelingen daarom dit lofgebed te zeggen bij het reciteren van deze soera. Dat doet mij denken aan een zons-verduistering die ik in juni 1983 in de grote moskee van Yogyakarta (Indonesië) meemaakte. Er was een grote huivering onder de gelovigen én angstigen die daar bijeen waren gekomen, vanwege het bijgeloof, dat de zon opgegeten zou worden bij zo'n verduistering en alleen door gebed en een speciale gave van God weer terug zou keren. Bij de eerste stralen van de nieuwe zon, hief ineens iemand zijn handen omhoog, in het bekende `juichgebaar' dat ook het begin van het gebed betekent en schreeuwde toen van blijdschap Allahu akbar!!

De Noorse geleerde Harris Birkeland publiceerde in 1956 een uitvoerige studie van 137 bladzijden over vijf korte soera's, te beginnen met deze soera 93. De studie kreeg de programmatische titel The Lord Guideth. Zoals veel oriëntalisten benadrukte Birkeland, dat er veel onzekerheid bestaat over de historische Mohammed. In de eerste eeuwen na het begin van de Islam hebben islamitische geschiedschrijvers een beeld van de profeet en van zijn eerste boodschap getekend, dat nu op een aantal punten betwijfeld wordt. Het begint al met de Godsidee. De verkondiging van de Ene God, het monotheïsme, wordt door velen gezien als het belangrijkste punt, de kern van Mohammeds verkondiging. Anderen, ook moderne westerse geleerden, benadrukken nu een God, die vooral schepper en rechter op de dag van het oordeel is. Maar Birkeland kiest op basis van ‘zijn’ vijf soera's voor God die genadevol en liefdevol aanwezig in het leven van Mohammed (en van zijn volk). Dit beeld van God was helemaal onbekend aan het Arabische heidendom, waar Allah eigenlijk een deus otiosus was, een afstandelijke en luie werkeloze of 'vakantie' God die zich nauwelijks met de wereld bemoeide.  Bij dit beeld van Gods leiding aan de stam Koeraisj en eerst vooral aan Mohammed zelf, hoort een idee van groei, ontwikkeling. Dat was te moeilijk voor de latere islamitische theologie, die Mohammed als volmaakt vanaf zijn geboorte beschouwde. Voor deze theologie was Mohammed door God geleid meteen vanaf zijn geboorte en was er geen plaats voor een beslissende ervaring van Gods ingrijpen in zijn leven op rijpere leeftijd. Daarom zou dit idee ook uit de islamitische theologie en zo uit de exegese zijn verdwenen. Maar voor Birkeland was juist dit betrokken zijn bij de concrete geschiedenis de kerngedachte van de religieuze ervaring van Mohammed.

De vijf soera's 93, 94, 108, 105, 106, (in deze volgorde van ontwikkeling) zijn voor Birkeland de kern en horen bij elkaar omdat God in vier van de vijf jouw Heer (rabbuka) wordt genoemd (alleen in 106:3 Heer van dit Huis). In de latere Mekka-tijd wordt vooral de Godsnaam Rahman, de Erbarmer, gebruikt, terwijl Allah uit de laatste Mekkatijd is en vooral in de Medina-periode de belangrijkste naam wordt. Neuwirth legt een iets ander accent: in de latere teksten gaat het meer om de collectieve betekenis, gezamenlijke duiding van de zin van het leven en van de richtlijnen voor een ethisch bestaan. Hier gaat het om een persoonlijk dialoog tussen de profeet en zijn goddelijke gesprekspartner.
    De vijf soera's zijn zeer vroege openbaringen, omdat er nog verwijzingen naar de oude Arabische cultus en de stam Koeraisj in voorkomen. Gods ingrijpen wordt in soera 105 beschreven als een bescherming tegen de aanval van de Abessyniërs; in soera 106 als bescherming tijdens hongersnood en in angst. In de soera's 93, 94 en 108 wordt vooral verwezen naar de arme jeugd van Mohammed. Van die armoede werd hij gered, vooral door een gelukkig huwelijk met Chadiedja. De moeilijke fase van de jonge volwassene zou dicht bij deze soera's geplaatst moeten worden. In de rest van de Koran wordt er niet meer uitdrukkelijk naar verwezen.

Begin: 1-2 
Morgenstond
Avond die verstomt

Dat lijkt op een raadsel en misschien is het zo ook wel bedoeld. In de stijl van stukken het bijbelboek Prediker (Qohelet) of het gedicht van Oosterhuis:
        Van twee woorden wil ik spreken
        krijg van vier maar niet genoeg
        verre liefde, lieve vrede...
Bij ons heeft de morgen iets van een pril begin en de avond wordt dan verbonden met een afsluiting. Bij de Arabieren is het net andersom: de avond is het begin van een nieuw etmaal, de koelte en frisheid van de nacht; terwijl de morgen de hitte van de volle dag en zorgen en moeite betekent. Je mag de betekenis niet dwingend opleggen, maar er zijn argumenten om aan te nemen dat de dynamiek van vers 1-2 iets heeft van een zorgelijk en kommervol moment op weg naar dat van verfrissing en nieuwe start. Mohammed zit in de put en krijgt hier bemoediging en tegelijk een richtlijn voor zijn verdere leven. Hij moet niet alleen aan zichzelf denken, maar vooral aan anderen die net zo goed hulp nodig hebben.
    Soedewo heeft als verklaring bij de titel: `Gelijk de zonneschijn onmiddellijk na zonsopgang niet ten volle glanst, zo zou de waarheid ook slechts van lieverlede in haar vollen luister schitteren.' Ahmadi-moslims geven veel aandacht aan een theolo-gische evolutieleer!
    Neuwirth, die juist de joods-christelijke context van de Koran wil benadrukken, ziet de morgenstond en het vallen van de avond als verwijzingen naar gebedstijden. Zo Psalm 119:55 Zelfs in de nacht denk ik aan uw naam, Heer, en houd ik mij aan de wet. Zij denkt aan de nachtwaken van de monniken, waarbij veel psalmen werden gezongen.

De eerste openbaring volgens de islamitische traditie: Mohammed wil eigenlijk geen profeet worden, wendt zich af, maar overal ziet hij de engel Gabriël in de hemel verschijnen


Vers 3: Over de uitdrukking rabbuka, `jouw Heer', die hier zo uitdrukkelijk voorkomt, schrijft de diepzinnige Josef van Ess, dat de vroegste christelijke teksten Gods woord eigenlijk net zo letterlijk opvatten als de vroege (en ook veel latere) moslims: `De Koran veranderde het zo spreekt de Heer wel in een zo spreekt jouw Heer waarmee hij duidelijk maakte, dat het niet de profeet was die in Gods naam sprak, maar dat God sprak door de profeet. Het Boek werd nu belangrijk, de tekst, niet de gebeurtenis als in het leven van de Christus.'
    Neuwirth citeert hier Psalm 22:25 voor het idee dat God \zich bekommert om de vrome mens: Hij veracht de zwakke niet, verafschuwt niet wie wordt vernedert. Zij beweert niet dat letterlijk uit de psalmen wordt geciteerd, wel dat de gedachten dicht bij elkaar liggen.

Vers 7: Hij vond je zwervend. Er zit in de Soedewo-vertaling een apologetische tendens. Deze Nederlandse vertaling uit 1934, geschreven door een Javaanse Indonesiër, die lid was van de Ahmadiyyah beweging, heeft: Onvermogend om te zien. De Ahma-di's geloven met vele andere moslims, dat Mohammed, die hier wordt toegesproken, niet kan dwalen. Hij kan geen echte fouten of zonden begaan hebben. Bovendien zegt 53:2 toch `uw stad-genoot is niet verdwaald'! Als Mohammed enige tijd onvermogend was om te zien, moet dat een reden buiten hem om hebben gehad. Bijna kwaad schrijft Jacques Berque hierover: `een vals probleem, dat alleen kan opkomen bij een theologie die de woorden te letterlijk neemt'. Inderdaad kan er een Mohammed-theologie ontstaan, die de profeet super-menselijk maakt en hem geen enkele twijfel, vergissing of misslag meer toestaat. Dan vervalt de islam in wat ze aan de christenen juist verwijt: de ver-goddelijking en dus ontmenselijking van Gods gezondene.
Veel uiteenlopende gedachten over een korte, emotionele en krachtige tekst die een indringende ervaring weergeeft van verbondenheid met een zorgzame en liefdevolle God. Zo gaat dat met Koran en Koran-uitleggingen. Persoonlijk vind ik het bijzonder dat hier niet pats-boem een dogma van de ene God wordt neergezet, maar dat het vertrouwen in (de ene) God hier vanuit een persoonlijke ervaring van twijfel en zoeken wordt geschilderd.

Resultaat van de liturgiepolitie: vanwege teveel bidden ontslagen!

Vanaf 2 november 2011 heeft er zich in het bisdom een eigenaardige ontwikkeling voorgedaan: Pastoraal werker Tejo van der Meulen had een dienst geleid met priester Gerard Griffioen. Van der Meulen hield de preek, las het evangelie en sprak gedeeltes van het tafelgebed uit. Allemaal fout volgens verklikkers van de 'liturgiepolitie' die dit overbrieften aan Bisschop Eijk van Utrecht. Griffioen kreeg een berisping en aan het kerkbestuur werd opgedragen om Van der Meulen te ontslaan. Er kwam dus een tweet van de vroegere voorlichter van het aartsbisdom, Jan Willem Wits, (ook al in onmin ontslagen): nu is er iemand vanwege teveel bidden ontslagen! Eijk heeft enkele obsessies. Een ervan is dat de functie van de celibataire priester weer in ere moet worden hersteld. Dan komen er meer gelovigen in de kerk en vooral meer priesterroepingen, schijnt hij te denken, hopen.
Een andere obsessie is dat kerken (zoals Pinksterkerken) groeien als ze een duidelijk eigen profiel hebben. Niet dat vage ietsisme, maar duidelijk traditioneel Rooms-Katholiek en verbonden met Rome. Dit marktdenken is in flagrante tegenspraak met het echte katholieke of veelzijdige zoals dat in de Catholica thuis hoort. Mijn vader hield van pompeuze kerkdiensten, mijn moeder van stil een kaars opsteken in een zijkapel en dan zonder al die ingewikkelde woorden en ceremonies wat mediteren. Iedereen anders, maar dat wil Eijk weg hebben: iedereen luisterend naar de priester die daarna op de juiste wijze sacramenten administreert. Ik was zo boos over deze actie dat ik een brief stuurde naar de nuntius (72 jaar, pas in Den Haag aangesteld). Helpt hem ook niet, maar stilt mijn geweten even. Hieronder dus.

To the Vatican Nuncio
Mgr. André Dupuis
Carnegielaan, 5
2517 KH Den Haag,



                            Utrecht, 28 January 2012

Eminentissime Domine,

This letter is written as an expression of concern about recent developments in the Archdiocese of Utrecht, related to actions taken by Archbishop Wim Eijk, rebuking  the Parish Priest Rev. Gerard Griffioen of St. Johns Parish Maarssen-Abcoude and asking the Parish Council to dismiss the Rev. Tejo van der Meulen, pastoral worker in this parish. Reason for this action is the continuation of a practice since 1980 where the pastoral worker has read the Gospel and held the sermon at Mass of All Souls Day, 2 November 2011.
    I know Rev. Tejo van der Meulen since I moved to the town of Utrecht and to Utrecht University as Professor of Intercultural Theology in 1995. Rev. Van der Meulen was appointed by the Archbishop of Utrecht as part of the team of the ecumenical academic congregation, a vibrant community that keeps the Christian faith alive, also with Sunday services in Janskerk, one of the old churches built by the Bishop of Utrecht in the 11th century. Unfortunately, this ecumenical cooperation was stopped in 2010 by the new Archbishop Wim Eijk who dismissed also the two Catholic pastoral workers. Since then, however, private funds could nominate again one of the two pastoral workers and incidentally a Catholic priest is still leading worship on Sundays. Catholics still are about 50% in this community, that attracts many younger adults in the university town of Utrecht. Rev. Van der Meulen moved to the Catholic parish north of Utrecht.
As a member of the EUG, Ekumenische Utrechtse Gemeente, the Ecumenical Utrecht Congregation, I am astonished to hear about the severe measures taken against our former pastor by the Archbishop. Tejo van der Meulen is a committed believer, good speaker and excellent pastoral councillor. He only continued what has become the practice since three decades. Many changes that are common in the Church, started from below, like receiving Holy Communion on our hands, not in the mouth. We love singing and praying in our own language. We see that some try to curb these changes. Why now such measures for an effort of restauration against a practice that is only one in a long list?
In my academic career I have done research on Islam and I have been teaching at an Islamic University in Indonesia. (You may consult my weblog http:\\relindonesia.blogspot.com\) but since the mid 1990s I also concentrate on the history of Catholics in Indonesia. Two volumes have been published in English, both already translated in Indonesian by the SVD Publishing House. As a retired professor I am now writing the third volume: Catholics in Independent Indonesia, 1945-2010). In this research I meet again and again a progressive policy of the Vatican, especially the Congregatio de Propaganda Fide, as it was called at that time. They warned for cooperation with colonialism, they nominated in 1939 a first native bishop in Indonesia, when many missionaries and other people deemed the time not yet fit. In 1947 Propaganda Fide nominated a Belgian nuncio in Jakarta who made good contacts with nationalists, fighting for an independent Indonesia. Propaganda Fide urged to start inculturation and to show openness for Indonesian culture. I often wish that this policy should be continued to modern culture in the old Christian countries of Europe!
Your Eminence knows that Dutch people are suspicious of all kind of institutions. They are democratic and have not much respect for people who are only insisting on authority without personal charisma. Clericalism has grown in the top of recent Catholicism in the Netherlands. The bishops, seeing a drastic decrease in the number of celibate priests try to heal this by giving special prerogatives to their clergy, in fact only a small section of the Catholic community. At the same time the clergy is under attack for many cases of sexual abuse. Archbishop Eijk has confessed publicly his lack of empathy with the victims. This new action again shows his lack of emotion and personal sympathy. I write to you to express a deep personal concern for this development. The case of Rev. Tejo van der Meulen is just one aspect of this process.
I am also very concerned for the actions of a small band of ultra-conservative ‘ultra-Catholics’ who write letters to bishops, complaining about this and that. The majority mostly keeps silent or leaves the Church. My wife asked me, why I write this letter: you will not be heard, they will not even read your letter. Perhaps this is the case. Nevertheless I feel urged to send you this letter.

With due respect and from a deep anxiety for the well-being of Church and nation in our country,

Yours, Prof. Dr. Karel Steenbrink
cc. Archbishop Mgr. Dr. W. Eijk, Utrecht

 

 Ik kreeg op 9 February een zeer aardige en correcte van de nuntius, waarin hij zich verontschuldigt dat het ruim een week heeft geduurd voor hij kon antwoorden. Hij verzekert me de brief gelezen te hebben, dat kan ik dus aan mijn vrouw zeggen. Verder wordt de inhoud kort en zakelijk weergegeven: You show quite worried about the developments in the Catholic Church in the Netherlands. Ik kreeg de verzekering dat er naar gekeken wordt maar hij kan me verder niets beloven 'because that does not depend only from me'.

Begraven of cremeren?

De laatste maanden hebben wij verschillende begrafenissen meegmaakt uit de familie- en vriendenkring. Logisch, want ik bedn no 10 van 12 en we leven dus in een ouder wordende groep! Vandaar dat wij zelf ook al praten over ons afscheidsfeestje, want een begrafenis mag een vieren van het afgelopen leven zijn. Wij hebben heel weinig met het idee van de angst voor het eindoordeel, staan voor een wrekende God? Dat hoeft gelukkig niet meer en is ons in katholieke kring minder aangepraat dan bij protestanten.
De eerste was een dubbelop: in een katholieke kerk en daarna nog een een vol uur in een crematorium. In de katholieke liturgie staat niet de individuele gelovige centraal, maar een algemeen geloof in verrijzenis na de dood (en dan nog een tijd wachten tot het einde der tijden). Eigenaardig is wel dat de katholieke liturgie teksten heeft uit de Joodse Bijbel, waar het geloof in een voortbestaan na de dood nog niet echtontwikkeld was. Daarom die eigenaardige tekst: Rust in Vrede (requiescat in pace). Daar zit zelfs nog iets bij van een angst voor zielen van overledenen die de wereld onveilig en onrustig maken. En al heel weinig visie op een eventueel leven na de dood. Maar goed ook, want veel meer dan de zekerheid dat de biologische structuur van het lichaam verdwijnt is er niet. Religies hebben nogal eens dromen tot werkelijkheid verklaard. Na de ontmythisering van het begin van de wereld (Adam en Eva vervangen door de onpersoonlijke oerknal), kan er wel een beperking afgekondigd worden van de geldigheid van de visioenen over een heerlijke wereld in het hiernamaals. Het zou al mooi zijn als religies een heldere boodschap hebben over ethisch en gelukkig leven in het hier en nu!

Bij die eerste begrafenis was er na de vrij onpersoonlijke dienst in de katholieke kerk een zeer emotionele en persoonlijke dienst in het crematorium, met powerpoints, moderne muziek die gedraaid werd en zeer intieme toespraken.

Bij de 2e begrafenis die we meemaakten waren we in de mooie locatie van het crematorium van Schagen, bij een niet echt uitgesproken religieuze figuur. Meer vragen dan antwoorden en al helemaal geen fiducie in de gevestigde religies. Toch werden er naast die vage Keltische muziek, ook enkele kerkliederen en een zegen gezongen, het Zonnelied van Franciscus klonk met de Godslof voor onze zuster de dood van het lichaam.

 

Dan was er die man van 92, die de laatste 16 jaar bij een gregoriaans koor had gezongen en een half-latijnse uitvaartdienst kreeg met de 15 zangers van zijn koor om hem heen. Naast vrouw en kinderen wel, maar toch erg dominerend. Afijn, wij zijn nu maar eens naar het crematorium van Utrecht gaan kijken, omdat we uiteindelijke wel een persoonlijke afscheidsdienst willen aanbieden aan onze vrienden en familie. Natuurlijk kun je in een kerk als de Janskerk heel wat persoonlijke wensen doen, maar het blijft toch een kerk. Daar is al 800 jaar van alles in gedaan: kanunikken en bisschoppen hebben daar gezongen en gebeden, de reformatie heeft er huis gehouden, het is universiteitsbibliotheek geweest, nu een paar uur in de week weer kerk. Onze eigen kerk, zo voelen we het wel. Maar voor dat laatste moment waarschijnlijk niet.

We waren ook nog begin januari in De Nieuwe Liefde, het nieuwe onderkomen van de Amsterdamse Ecclesia. Parochiehuis, dan bioscoop en een beetje kale zaal, lange pijn, waarbij je echt op tijd moet zijn om in de buurt van het liturgische centrum te zitten en niet achter of boven. De preek was prachtig en inspirerend, het koor mooi en de liederen ook. Dat wel.

I

Ik ben bezig met een dienst waarin Lucas 8: 40-56 centraal staat. Dat is het dubbelverhaal van de genezing/opwekking van Synagoge-bestuurder Jairus en de vrouw die aan bloedingen leed. Het gebeurt onderweg,op straat. Jezus begint zijn optreden na een woestijnvoorbereiding in Lucas 4 in een synagoge, in Nazareth. Dan gaat hij (weer) naar Kafernaum. In 6:6-11 is hij nog een keer in de synagoge, maar het echte werk gebeurt daarbuiten: de grote rede van 6:12-49  is buiten, ergens. De rest moeten we ook allemaal zien als op straat, ergens onderweg.

Doen wij dat ook zo dus maar?

Gelukkig 2012

Volgers van de Engelse variant van deze blog zullen dit verhaal kennen, maar nu toch ook nog even de Nederlandse versie: een gelukkig 2012 wordt u toegewenst vanaf deze site door Paule Maas en Karel Steenbrink. Wat 2011 betreft volgens we de Indonesische traditie: Mohon maaf lahir batin, we vragen vergiffenis voor alle vergissingen, fouten en onaangename zaken!

Paul Schnabel, directeur  van het Sociaal Cultureel Planbureau gaf een aardige omschrijving van de geestesgesteldheid van de huidige Nederlander: bezorgd over ontwikkelingen in eigen land en wat betreft heel Europa, maar een van de gelukkigste als het gaat over de eigen conditie.
Zo gaat het ook met ons: volgens de officiele statistieken gaan we er financieel stevig op achteruit: 7% de laatste drie jaar. Maar persoonlijk merken we er eigenlijk niets van en kunnen we boeken kopen, op vacantie gaan, goed eten als we een dagje uit gaan wandelen. We maken ons zorgen over die alsmaar doorgaande invloed van Wilders in de Nederlandse politiek en vinden het triest dat er kennelijk nog geen oplossing is voor de Europese crisis, nog geen nieuw elan voor een Europese toekomst. Het leek zo mooi!
Ook de niet aflatende stroom negatieve berichten over de katholieke kerk: sexueel misbruik, domme uitspraken over homosexualiteit door B16 onlangs.
 Dit jaar, 2012, vieren wij afronding van 70 jaar leven en ontwikkelen. We zijn gelukkig nog in goede conditie, maar om ons heen zijn er die overlijden. Alsof dat er steeds meer uit de kring zijn. Levensverwachting is nu tussen 81 voor mannen en 85 voor vrouwen, maar dat betekent dus wel dat we onze laatste tien jaar binnengaan. Raar idee. Voltooid leven, moeten we daaraan 'werken' of een en ander maar over ons laten komen?

De foto's hier laten einde 2011 zien: na reizen naar Albanië (voor een Gülen/Hizmet conferentie), Barcelona, Schotland eerder dat jaar, gingen we in december naar Madeira, echt mediterrane cultuur, steden, prachtige natuur.
 Paule werkte verder aan de kwartaaluitgaven van het family magazine Steenbrink Times en voor contacten met familie en vrienden hoeft ze niet alleen meer te vertrouwen op email, telefoon, er is nu ook een iPad. Karel was blij met de engelse vertaling van de Jezusverzen (in Hyderabad) Jesus Verses in the Qur'an. Hij publiceerde ook een commentaar op het langste hoofdstuk van de Koran in een boekje, samen met Gé Speelman, Een Kleine Koran. Het derde deel van Catholics in Indonesia vordert gestaag± er is nu zo´n 30% van de tekst gereed, 6 van de 15 hoofdstukken. Gelukkig 2012!!