De ambiguïteit van Fethullah Gülen?

In 2005 begon de Amerikaan Joshua Hendrick aan een dissertatie-onderzoek over de Gülen-beweging. Hij leerde Turks, was een tijd in Istanbul en werkte zelfs als vrijwilliger op het centrale bureau van de beweging de Akademie, in feite redactiebureau voor het tijdschrift Sizinti (Fontein) dat in vele talen wordt gepubliceerd. Ijverig student, bijna voorbeeldig, want in 2009 was zijn dissertatie gereed. Op de eerste bladzijde staat een citaat van Adam Smith, On the road from the City of Scepticism, I had to pass through the Valley of Ambiguity. Dat is een tamelijk duistere uitspraak die wellicht het beste als volgt is samen te vatten in de terminologie dat 'het doel heiligt de middelen': ofwel dat een daad vaak meerdere motieven of doelstelligen kan hebben, goed en minder goed, en dat het geheel vaak een mengsel is van de twee.
In de dissertatie van 2009 komt ambiguity wel vaker in de tekst voor, maar nog niet in de titel. Dat is het wel geworden in de handelseditie van dit boek: The Ambiguous Politics of Market Islam in Turkey and the World (New York University Press, 2013, 292 blz.).

Op allerlei manieren komt daar het begrip van bewuste ambiguïteit voor. Het flauwst wel in de verschillen die bij het geboortejaar van Gülen worden gegeven: 1938 dan wel 1941. Als je bedenkt hoeveel Indonesiërs niet geboren zijn op 17 Augustus 1945: onafhankelijkheidsdag toch, en de administratie in die dorpjes gaat pas in de jaren 1960 en 1970 werken als iedereen een identiteitsbewijs moet hebben en dan bedenkt men maar een geboortedatum. Maar er is veel meer ambiguïteit: op politiek gebied heeft Gülen te maken gehad met harde seculiere lijnen, waardoor hij in 1971 een half jaar in de gevangenis kwam. Daarna met de softe Turks-Islamitische synthese van Özal van de jaren 1980. En tenslotte met de periode van stevige islamitische partijen van Erbakan en uiteindelijk Erdogan's AK-partij na 2002. Vooral met de laatste zouden debanden heel nauw zijn, tenm,inste volgens de dissertatie van 2009 en het boek van 2013. Helaas, nu zijn er ineens weer allerlei fricties gekomen en spreekt men zelfs van een groot conflict tussen Gülen en Erdogan.
Niet alleen op onpolitiek/politiek (religieuze dan wel politieke beweging, gericht op macht) wordt het begrip ambiguïteit toegepast. Het is hetzelfde bij orthodox/modern: gaat Gülen voor de moderne wetenschap (hij laat immers geen godsdienstonderwijs geven op de scholen; er zijn ook al moskeeën genoeg, dus geen moskeebouw) of is hij toch een traditioneel godgeleerde? Staat hij voor de armen of juist voor een coalitie met de rijken, waarvoor Bank Asya machtig aan het worden is.
Hendrick haalt stevig uit met verhalen over corruptie in de AK partij en dat wordt dan ook alvast maar op de (hele) Gülen-beweging toegepast. Voor sociologen kan godsdienst uitgelegd worden in termen van markt: van een klein initiatief voor wat studenten uit Oost-Turkije, die een internaat-achtige opvang kregen in Izmir, tot een van de meest innovatieve particuliere onderwijsbewegingen in Turkije, ja, dat kun je natuurlijk uitleggen als het benutten van de ruimte voor de private sector en het winnen van marktaandeel. Is dat het juiste taalgebruik? De stichting van private scholen in the ex-communistische 'Turks'-sprekende staten van Centraal Azië en in Albanië kun je ook uitleggen als een beheersen van eennieuwe markt, aangevuld nog met profijt voor de handel, maar wie enkele van die scholen zelf heeft gezien kan er ook heel anders over denken. Dan wordt het een opbouw van een nieuwe goed opgeleide elite die een harmonie tussen orthodox geloof en de moderne wereld aan kan.

Joshua Hendrick was ook de editor voor het eerste themanummer van het nieuwe tijdschrift Sociology of Islam, uitgegeven door Brill sinde 2013. No 3-4 van het eerste jaar is ook aan de Gülen-beweging gewijd. Het is een heel bevarieerd nummer geworden, waar Martien van Bruinessen een aangepaste versie heeft gegeven van zijn rapport aan de Nederlandse regering van 2010. Er wordt inhoudelijk gesproken over spirituele discussies: sohbet, de verwerking van Said Nuris's ideeën in kennisverwerving. Veel aandacht voor het internationale met een mooie bijdrage over Tanzania, toewijding van missionaris-leraren (die zo'n grote inzet wellicht ook niet een heelleven kunnen volhouden). De vraag of Hizmet als beweging van Gülen sympathizanten liberaal is wordt als een slechte vraag gezien. Paus Franciscus is ook niet liberaal volgens west-europese modellen. Er wordt juist op aangedrongen dat is het geseculariseerde Europa soms maar moeilijk de vraag naar het juist functioneren van spirituele bewegingen kan worden gewaardeerd. Die ambiguïteit ligt dus niet aan Gülen, maar aan de westerse onderzoekers zelf.

Bij het schrijven van dit blog viel me iets eigenaardigs op over de strategie van Nederlandse universiteitsbibliotheken. Het boek uit 2013 van Hendrick was begin dit jaar enige tijd beschikbaar en ik heb toen ook belangrijke delen gelezen (waaronder wel erg harde oordelen over Jilll Carroll en Helen Rose Ebaugh, waarin hij niet alleen academische kwaliteit, maar ook persoonlijke integriteit betwijfeld. Maar nu ik voor het schrijven van dit blog een en ander nog eens wilde nakijken, was het boek nog wel op de catalogus van UB Utrecht, maar niet oproepbaar, enkele weken later ook niet meer op de catalogus. Volgens een universiteitsmedewerker bij de balie van de UB komt dat vanwege de strategie van uitgevers: zij bieden digitale probeerpaketten aan. Als er in een jaar tijd door vier verschillende lezers het boek is aangevraagd wordt het aangeschaft. Indien niet, pech gehad, maar dan verdwijnt het boek uit het aanbod. Aldus met Hendrick 2013: volgens Picarta zelfs niet in een grotere bibliotheek van ons land. Zelf kopen dus maar.