De liefde van Johan Goud

Johan Goud heeft afscheid genomen van zijn aanstelling als Hoogleraar Religie en Zingeving in literatuur en kunst met een 2-daags symposium onder de titel Eros en LiefdeI. In twee dagen een grote keur van zo'n 20 sprekers. IK heb er (meestal) geweldig van genoten, maar ga het niet allemaal precies uitwerken.

Ik had het kleine fototoestel bij me, waarmee je in een donkere ruimte maar moeizaam foto's maakt op afstand. De Boothzaal is er roodzwart, een soort pijpela, wel modern, groot scherm, maar de meesten deden niet veel met moderne media. Johan Goud zelf al helemaal niet. Hij zette alleen (te) veel tekst op een Powerpoint.
De eerste dag had een hoog Universiteit voor Humanistiek-gehalte. Daar zitten de godsdienstfilosofen! Zeker nu in Utrecht de kerkelijk opleiding weg is. Openingslezing was voor  Lauren ten Kate van de UvH over een filosoof die ik niet kende, George Bataille, die een Erotomytische filosofie schreef, met een hoog Jezusgehalte: Wie zich zelf wil zijn kan dit alleen door zich te verliezen.. Hij stierf in 1962 en veel van zijn werk gaat over de strijd tegen het fascisme. Dit was voor mij eerste kennismaking en kon ik dus alleen plaatsen binnen quotes die erg op die van het Markus-evangelie lijken.

Paul Moyaert uit Leuven heel mooi over de nacht van de mystiek (joh. van het Kruis: dat soort psychologiseringen kom je bij Islamitische mystiek niet tegen). Het lijkt dan niet leuk om mysticus te zijn. Zo diepgaand ben ik het zeker niet, hooguit meer filosofisch!

Hans Alma (UvH) and Johan Goud  bij een nabespreking van de lezing Eros, religie, kunst in de publieke ruimte. Zij begon met die prachtige spiegelbol/ei in Chicago, de Cloud Gate en een thema waarover ik ook recent schreef: het museum als vervanging van de kerk als plaats voor beschouwing, sociale cohesie, opening naar nieuwe inzichten. - Johan Goud had het in zijn slotoratie op de vrijdag over het boek, zelfs ietwat patetisch dat wij Sein zum Buch. Toen dacht ik dat wij meer van het blog dan het boek zijn, maar van de korte zinnen dan van de lange betogen, van de heldere one-liners en niet zozeer van de ingewikkelde gedichten. Maar dit is nog ietwat voorbarig geconcludeerd. Johan Goud baseerde zijn betoog op het taalgebruik van de Frans-Joodse filosoof Jacques Derrida. Ik besefte dat ik eigenlijk de filosofie niet heb bijgehouden. Merleau-Ponty, Heidegger, Sartre, Gabriel Marcel, dat waren de moderne filosofen die ik tot 1967 heb gelezen. En wat daarna kwam is een beetje buiten mijn radar gebleven. Hij citeerde wel heel mooie gedichten, maar als je in de corona zit, maak je geen aantekeningen en ik wacht dus de volledige tekst van die slotoratie nog maar even af.

Mustafa Stitou heb ik zo'n ruim 20 jaar geleden als eens besproken in hettijdschrift Begrip Moslims-Christenen. Ik heb de bundel gedichten nog: Mijn Vormen uit 1994. Hij bespreekt kort moderne momenten in niet te ingewikkelde beschouwingen. Hij opende de tweede dag onder meer met een komisch gedicht over een plastisch chirurg.
De titelpagina van die eerste bundel is ook mooi:
Wat komt uit Fez,
draagt zesenzestig jurken?
Maïskolf, maïskolf
Stitou ging ook in op de oudste liefdesliteratuur van Europa: de provencaalse uit de 12e eeuw, helemaal geënt op Spaanse islamitisch mystieke dichtkunst Rumi is zijn grote voorbeeld.

 Maarten van der Graaff was strudent theologie aan UU, schreef bekroonde poëzie. Leuke, soms wat lastige gedichten. Zalig de mijnwerkers, zij hoeven geen gedichten te schrijven. Zoals meerderen op deze tweede dag over Gorter en de nieuwe wereld waar hij van droomde, maar ook de twee vriendinnen die hij gescheiden hield.Vooral Elsbeth Etty maakte zich daar wat boos over. Afijn heel veel flarden moois, ook van de grote namen die er waren als Oek de Jong, Arnon Grunberg. En dat allemaal tegen de achtergrond van die grote tapijten over de engel die ons hielp in de strijd tegen de Spanjaarden en bij de Vrede van Utrecht in de grote Aula, 24 april 2015. Dadelijk (volgend jaar) allemaal te lezen in de nog uit te geven boeken).
\Over erotiek of met name sexuele verlangens en daden ging het hier bijna niet. Iets bij bespreking van Marlene Dumas door Dominic van den Boogerd, beetje veel heel netjes bloot bij Arent Weevers. Eros is hier vooral verlangen naar hogere dingen, personen. Smachtend dus, altijd onvervuld of nooit genoeg. Zelfs Karl Barth en het Ganz Andere kwam nog en Barth heeft bij mij nooit associaties aan erotiek gewekt.
Ook in twee dagen werd dit verlangen niet helemaal uitgesproken. Er waren wel prachtige woord-meditaties (meer dan de beeld-meditaties) en die waren zeer aantrekkelijk.

De wereld (weer) op orde: een nieuwe wereld?

We hebben het de laatste jaren vaker gehoord: het land moet weer op orde worden gebracht, via hervormingen (lees: bezuinigingen). In mijn herinnering gebeurt dat al sinds Van Agt, Lubbers in de jaren 1980. En nu Rutte dus.
Daar moest ik aan denken bij de dienst in de Janskerk afgelopen toen we een hoog aantal 'nieuwe wereld' liederen zongen:
Dat een nieuwe wereld kiomen zal waar brood genoeg..
Word wakker, slaapkop, het is opstaan uit de dood geblazen, een nieuwe mens moet als een licht opgaan in jou  (op een heel mooie pittige melodie van Löwenthal).

We lezen de Filippenzenbrief, de laatste wellicht van Paulus. In de gevangenis in Rome geschreven. Paulus denkt dat die nieuwe wereld er nu snel echt zal komen en wel via de mythische gedaante die Jezus in zijn gedachte al heeft aangenomen: als eersteling van iets heel en definitiefs anders.
Ik had het erover met Hans Oldenhof, pastor en medezanger. Bij zijn gemeente in Jutfaas heeft hij mensen die dat gedachtengoed niet zo kritisch bekijken, behalve bij begrafenissen: als de kinderen de wereld van hun ouders niet meer goed inzien en geen kerkelijke liederen willen, maar moderne producten van de liederenindustrie.

Jan Jongeneel verdeelt in zijn grote boek Jesus Christ in World History de religies in twee groepen: de messiaanse die lineaire tijdsopvatting zouden hebben, van een begin naar een definitieve eindtijd (Christenen, Joden, Moslims) tegenover de oosterse die een cyclische tijdsopvatting zouden hebben. De huidige politiek lijkt over een lineaire opvatting te spreken, maar als je een grote deel kunt overzien lijkt het toch allemaal rond te draaien en alles terug te keren.
Ik wekr nu veel aan CMR, het grote project voor een bibliografie van Christian-Muslim Relations. Alsof er geen schot zit in verbetering van de verhoudingen: lichtpuntjes, dan weer conflict en verkettering. Daar moeten we het dus mee doen. Maar dat lied zongen we ook:
Soms breekt uw licht in mensen door onstuitbaar
zoals een kind geboren wordt.
Gedenkt de mens die genoemd wordt uw kind, uw koninkrijk, uw licht.

Gülen in de Anton Philipszaal

Afgelopen zondag, 19 April 2015, werd in Den Haag, Aonton Philipszaal het 13 Internationale Taal- en Cultuurfestival gehouden, onder de titel Harmonie van Nederland.
IFLC, International Festival of Language and Culture is voor het eerst gehouden in 2003 in Turkije. In de film Selam (op dit blog besproken op 23 april 2013) wordt een van die festivals in Istanbul gebruikt voor de scene van het einde. Er was begin April een festival geweest in Australië.
In Nederlands werd zoiets voor het eerst in December 2012 gedaan, in 2014 in Nijmegen en nu dus in de grote zaal, goed voor 1600 toeschouwers, in Den Haag. Hieronder een foto-impressie.

Bij aankomst stond er al een rij van zo'n 500 mensen, verspreid ook wel bij kraampjes. Veel gezinnen en de zaal was echt helemaal vol, dus zo'n 1600 mensen bijeen brengen dat lukt zeker. Hier wat foto's  van versieringen die al bij de koningsdag zouden moeten horen, later deze maand. Er stonden ook levensgrote portretten van Willem Alexander en Maxima: om met hen op de foto te gaan of een selfie te maken.
Paule en ik kregen kaartjes voor de eerste rij, waar later ook de Commissaris van de Koning in Zuid-Holland aanschoof. Ik zat naast Alaattin Erdal, die nu tot rust komt na zijn hectische tijd in het bestuur van de moeilijke deelgemeente Charlois.
De bescheiden Necdet Basaran zat achter ons. Erdal vertelde hem dat hij in het komende Gülen boek een belangrijke rol krijgt als Europees stichter, zij het nu bescheiden op de achtergrond. Hij kent kennelijk weinig of geen Nederlands.

Er waren acht dragende organisaties: de Netherlands Turkish Friendship Foundation van Celik als eerste, dan HOGIAF (de ondernemers), Waterval uit Almere, de artsenvereniging Sanitas, vrouwengroepen van ZijN, onderwijsontwikkeling NPoint, het netwerk Peritus (soort uitzendbureau??), en studentenvereniging STiP. Niets van Zaman, niets van de Cosmicus Scholen, niet van het Platform INS, voortzetting van de Dialoog-Academie zoals die door Gurkan Celik zelf is opgericht.
Organisaties komen en gaan, er zijn federaties die weer opbreken: de Gülen familie is een soms wat verwarrend geheel. Ze houden allemaal heel veel van Fethullah Gülen, maar onder elkaar zijn het gewone mensen. Sommige stichtingen en instellingen komen en gaan, Witte Tulp, de vroeger wel nu weer niet gesubsidieerde internaten en huishoudcursussen in Utrecht. Maar sommige instellingen staan er wel stevig: de Cosmicus Scholen, Zaman, Hogiaf.

Het programma was, buiten wat toespraken, vooral muzikaal: dansjes, liedjes gezongen of ook wel gedichten die gedeclameerd werden tegen de achtergrond van wat gitaarmuziek. Pas achteraf hoorde ik dat enkele van de gedichten van Fethullah Gülen waren. Bij het begin kwam er dan een applaus en geluid van herkenning. Maar de naam van Gülen werd helemaal niet in het hoofdprogramma genoemd en was ook nergens te zien.
Verschillende van de meisjes hadden kleding die wat op traditionale nederlandse mode leken, zoals hierboven. Graat applaus was er voor een Ammar die het liedje 'Bloed, zweet en tranen' van André Hazes zong en ook duidelijk een Hazes outfit aan had.

Tegen het einde werden er de Cornelis Haga Awards uitgereikt, genoemd naar de eerste Nederlands ambassadeur in Istanbul, zo rond 1620-1640. Dirkse was de vroegere ambassadeur,  Sytke Sötemann heeft een bloemlezing van modern Turkse poëzie uitgegeven, tweetalig, dus ook met Nederlandse vertaling.
Op het einde werden de sponsors (hoofdsponsor 10,000; dan gouden voor 5,000, anderen voor 1,000) in het zonnetje gezet en moest ik ook naar voren komen voor uitreiking van de herinnering die zij kregen. De vrouw voorop is er namens de organisaties Sanitas, zij is zelf een huisarts. De vlaggetjes waarmee de deelnemers zwaaiden waren aan de ene kant Turks, de andere kant Nederlands.
Een vrolijke, goed georganiseerde, af en toe uitgesproken bijeenkomst waarin werd gezegd dat de Turkse mensen een bijdrage geven aan de Nederlandse maatschappij en zich er thuis voelen. Buiten de Turkse gedichten, die niet vertaald werden, kwam er helemaal niets religieus in naar voren.

Het Deugdenboek

Op Vrijdag 9-10-9, 9 Oktober 2009 dus hielden we op initiatief van de Gülen-mensen en Prof. Andreas Kinneging in Leiden een Deugdendag, met gevarieerde lezingen. Een impressie schreef ik toen op dit blo, http://karelsteenbrink.blogspot.nl/2009/10/de-deugdendag-van-de-dialoog-academie.html.
Inmiddels kwam deze week het boek aan, onder redactie van Andres Kinneging en Timo Slootweg, Deugdethiek, levensbeschouwing en religie, Unieboek/Spectrum: Houten/Antwerpen. 319 blz., 2015.

 De boekomslag stelt me voor een raadsel. Het heet Allegorie, Visioen van een ridder  van Rafael. Je zou het kunnen zien als de deugd in het midden en de vrouw met zwaard en boek als de oorlog, en het bestuur, de vrouw in wat lossere kleding als de liefde. En die drie eigenschappen moet de ridder in zich verbinden.
Het boek is deels gebaseerd op de conferentie uit 2009: Kinneging, van Tongeren zijn de meest klassieke vertegenwoordigers van de oude filosofie. Rico Sneller is er ook weer bij over jodendom, Freek Bakker over de hindoes en Henk Barendregt over Boeddhisme, numet Sabine Wassenberg. Met Gurkan Celik schreef ik zelf over Ibn Miskawayh and Fethullah Gülen. We stellen tegen een sjarie'a-georienteerde visie met lijsten van heel preciese voorschriften, ook een islamitische ethiek, die meer psychologisch is en zich richt op de ontwikkeling van goede eigenschappen, een gebalanceerde persoonlijkheid.
Er zijn bijdragen over confucianisme (Burchard Masvelt Beck), Hegel (Labuschagne) en een empirisch psychologisch onderzoek onder leiding van Jan Pieter van Oudenhoven.
De meest bijdragen hebben de godsidee niet of nauwelijks nodig. Dit is een rijpe vorm van intercultureel denken over zingeving, menselijke ontwikkeling waar niet een onbekende god, of een onzeker hiernamaals met beloning of straf in de vorm van hemel of hel belangrijk is, maar een psychisch evenwicht, bijna zou ik zeggen wellness. Laat het zo zijn.

Bij nader kijken naar de afbeelding twijfel ik nu ineens of de middenfiguur wel een (mannelijke) ridder is. Er lijken wel borstjes van een vrouw te zijn, zoiets als wat madonna trots op haar voorkant neerzet.

Gesamtkunstwerk [2] Het geheim van de Middeleeuwen in Gouddraad en Zijde

Omdat ik het zo mooi vond, hierbij nog een enkele impressie van de tentoonstelling over liturgische kleding, in feite dus de 4: kazuifel, Pluviale, twee dalmatieken (met een enkele bisschopsmijter, pantoffels, handschoenen en dekje voor de pateen).
Een kleine huisje: casa, casuola, dat is begin voor het woord kazuifel. Geen gewone toga dus, maar een ambtkleed, waarbij de persoon macht verdwijnen achter de indrukwekkende gevel van het kazuifel.

In totaal waren er vijf zalen vol met de pracht en praal, vooral van de bisschoppen van Utrecht, maar ook wel wat Oud-Katholieken, een pastoor uit Oudewater. Temidden van kanuniken, koorknapen en -zangers, moet dit indruk hebben gemaakt. Ooit. En nog steeds is ook de kleding van de dames bij de Oscar-uitreikingen groots.
De tentoonstelling is gemaakt naar aanleiding van een grote gift van het bedrijf Stadelmeier dat van 1930-2012 belangrijk was (met een 8 ateliers wereldwijd) in de productie van dit soort pronktekstiel.
Er werd stevig vernieuwd. In de jaren 1950 werd het al soberder, zij het nog wel erg expressief: op grote afstand goed zichtbaar.

Er was ook voor de eenvoudige Bisschop Bekkers een prachtige mijter, compleet met handschoenen.

Het leukste verhaal kwam aan het einde. De firma Stadelmeier experimenteerde met de stola over het kazuifel hangende. Dit werd ook gebruikt door Johannes Paulus II tijdens zijn zo schokkende ruzie- en demonstratiebezoek aan Nederland. Daarmee werd dit eindelijk ook geaccepteerd voor de hele katholieke kerk, nihil obstat dus. En bleek nu ook hoe ouderwets die 'nieuwe zwarte' begrafenisparamenten in Venray wel waren, enkele jaren geleden.

Let op de hoge kraag, die ervoor zorgt dat de stola netjes op zijn plaats blijft. En zwart is in de kerk uit,ook al mag het elders in de mode domineren. Maar de kerk gaat ook hier toch nog steeds heel veel een eigen weg

Gesamtkunstwerk [1]

Bij zijn uitleg over zijn religieuze ontwikkeling in de laatste jaren gaf Peter Raats enige tijd geleden aan dat hij de Catholica als een soort Gesamtkunstwerk zag, zoals dat in de 19e eeuw ook door velen was gebeurd: een visie op mens en wereld, filosofisch, religieus, vastgelegd in veel maatschappelijke regels, ook via liturgie, andere rituelen, kerkgebouwen zichbaar gemaakt. Te zien in een maatschappij waar soms wel 30 tot 50% in een geestelijke stand leefde als kloosterling, horige bij een abdij.
Dat Gesamtkunstwerk werd van 1860-1960 stevig in het katholieke Nederland uitgewerkt, tot en met kranten, politieke partijen, sportverenigingen, harmonie-orkesten en een heel systeem van onderwijs.
Sindsdien is dit Gesamtkunstwerk ingestort, al zijn er op veel plaatsen in de maatschappij nog wel onderdelen van te zien.
Gisteren, zaterdag 18 April 2015, werd in de Dominicuskerk van Amsterdam gevierd dat men daar 50 jaar een vrij kerk was, buiten het strakke stramien van de hierarchie werd kerkvernieuwing toegepast. In hoeverre is dat daar toch ook met de gedachte van Gesamtkunstwerk te werk gegaan? Die priester en andere leiders uit de periode 1965-1990 droomden vaak van een politieke en sociale revolutie. het was zeker geen beperkte visie op kerk als een binnenkerkelijk gebeuren daar.
In de Utrechtse EUG zie je tegenwoordig meer de nadruk op de zoekende mens. Op het fragmentarische dat gevonden wordt. Elders is het ook wel goed, is er ook veel te vinden, de gelovige aldaar komt maar ten dele aan zijn trekken in dit gebeuren in de Janskerk. En dat is niet erg.

Deze gedachte borrelden ook op toen wij niet naar de Dominicus waren gegaan voor het feest (met zang en lezingen vooral), maar naar de nieuwe tentoonstelling in het Catharijnenmuseum. We vroegen ons wel af hoe het zit met religies, waar je stevig lid van bent en ook van parochies, die graag je lidmaatschap toezegging hebben met een aardige financiele onderbouwing, want ook daar moet secretariaat, de musici en de toespraak-gevers kunnen draaien.
Een kerkgenootschap kost ongeveer zoveel als een golfclub, rond de € 1000 per jaar. Maar veel van onze leden zijn shoppers: gaan eens hier en dan eens daar kijken. Dan kan het een probleem zijn, als je zoals de EUG in de Utrechtse Janskerk 3 bijna voltijdse pastors hebt en nog wat part-time eromheen: de mogelijkheid voor verandering, frisse nieuwe toespraken is er dan veel minder.
Maar even terug naar die kazuifels dus, een hele ervaring. Niet alleen de boeken waren duur: een mooi geïllustreerde bijbel of getijdenboek al gauw net zo duur als een heel huis. De kazuifels al net zo! Prachtig gouddraad, zijde, purper uit exotische landen. Hieronder alvast twee van de voorbeelden uit de vroege 16e eeuw (tot kort voor de alteratie van 1578 werd er nog aan dit rijke liturgisch gewaad gewerkt). De grote motieven: van geboorte, aanbidding van herders en 3 koningen tot kruisiging, kruisafname en verrijsenis, het is er allemaal.

Koos Waardenburg, eerlijk, universeel islamwetenschapper, 1930-2015

Nog geen maand nadat we zijn 85e verjaardag vieren in Haarlem, kregen we bericht van zijn overlijden. Koos was al lang ziek. Alzheimer sloopte zijn hersenen en zijn krachten, behalve zijn stem. Maar die kon hij ook niet meer richten. De geest was verdwenen, de adem is nu gevolgd.

Zoon van een geleerde en boekenminnende dominee uit Haarlem, studeerde van 1949-1954 aan de Universiteit van Amsterdam, godsdienstwetenschap en Arabisch. Daarna kwam zijn dissertatie: een heel voorzichtig boek over vijf giganten in de westerse islamwetenschap, Goldziher en Snouck, Becker en Duncan McDonald, Massignon. Dat was in 1961 klaar. Na een tijd in McGill and California kwam hij in 1968 aan de Universiteit Utrecht, toen nog stevig orthodox. Niet zo heel veel studenten deden daar Islam en hindoeïsme was de belangrijke leersteol. Van 1987-1995 doceerde hij in Lausanne, kleine theologische faculteit, met nog minder specialisten in Islam. Daar studeerden zo'n 45 kandidaten om in de krimpende Prot. Kerk van Lausanne dominee te worden.
Maar Koos zocht toch wel zijn gehoor uit: conferentie-tijger, bekwaam verzamelaar van fondsen voor extra onderzoek, en eigen conferenties.

September 2013 nog in Lausanne. Toch al absent-minded

Koos was erg filosofisch geïnteresseerd: Zijn dissertatie bespreekt vijf personen, maar heel weinig staat er over de levensloop, maar de 'bekering' van Snouck om zo Mekka binnen te komen, wordt toch uitvoerig in een noot (blz. 19) en een welgekozen citaat neergezet. Koos hoefde niet zo nodig een eigen taal te kiezen, hij kon het met citaten ook doen.

Na de dissertatie kwam in de jaren 1960 nog twee  boeken over universiteiten en onderwijs in de Arabische wereld. Die zijn nogal opsommerig.

In de jaren 1970 kwamen enkele dikke boeken uit: eerst over Classical Approaches dan over Scholarly Approaches (twee delen) in godsdienstwetenschap. Maar het bekendste boek was een academische samenwerking: het handboek over Islam, Norm, Ideaal en Werkelijkheid, negenmaal herdrukt en ook vertaald in het Engels. Klassieke islamwetenschap, maar met de nadruk op de moderne tijd.

In Lausanne organiseerde hij drie conferenties over Moslims en Christenen in de moderne wereld. Ik heb er twee van meegemaakt, in dat kloosterachtige retraitehuis Crêt Bérard. Ieder kreeg daar alle tijd. Geen strak lezingen en discussieschema, maar als de discussie nog niet uit was, mocht die altijd doorgaan.

Ik leerde Koos kennen toen ik in 1978 een jaar moest vullen voor 9 Indonesische IAIN-docenten. Hij sprak goed en vol gloed met ze, vond al hun plannen en ervaringen prachtig. Later zocht hij ons ook nog tweemaal op in Indonesië en kon maar geen genoeg krijgen van gesprekken met Mukti Ali, die hij wellicht nog kende uit McGill. Beiden waren ze vol van de fenomenologie, die positieve en vriendelijke benadering van de godsdienstwetenschap.

Koos had ook zijn praktische kanten. In de jaren 1980 begon hij met documentatie van Islam in Nederland (maar hij wilde eigenlijk alles wel bewaren en documenteren; zijn tuinhuis in Amersfoort was één grote papierzooi), schreef ook de eerste rapporten voor de Nederlandse regering, waarin ook zaken als imamopleiding al aan de orde kwam. Die drie boeken uit Crêt Bérard gingen ook veel over de praktische mogelijkheden van dialoog: Christian-Muslim Perceptions of Dialogue Today (uit 2000) is het mooiste. Hij zou graag meegewerkt hebben aan de grote CMR: Christian-Muslim Relations, a Bibliographical History.

Wij  gedenken hem met heimwee, weemoed, een mooie verzorgde schrijfstijl, wel een immense vakidioot, maar trouwe compaan tot het einde toe.

De middelste foto hier is Paule met Koos in Lausanne en de onderste idem, maar dan op 15 maart 2015 in Haarlem. Als afwezige toen nog wel in ons midden.

Koos was iemand van de traditie die geloof en wetenschap echt gescheiden wilde houden. Godsdienstwetenschap was voor hem mooi. Je hoorde hem weinig of nooit over de zwarte kanten van de religie. Hij trouwde op wat latere leeftijd met de geleerde vrouw Hilary Kilpatrick, een echte Arabiste, die meer de relaties moslims-christenen in de Kitab al-aghani kon lezen, de dagelijkse grappen en grollen, kleinigheden. Zij was helemaal, al vanuit de Oxford-tijd een trouw en gevoelig lid van de Russische orthodoxie. Zoals Stephen Headley. Koos liet zich niet meteen uit over zijn persoonlijke religieusiteit. Hij was meer van het intellectuele debat dan van het psalmen zingen en al helemaal niet van inquisitie of gelijkhebberij. Hij was eerder de beheerder van een rijke schat dan controleur of kritikaster. Veel van zijn boeken en documenten liggen nu bij de Islamitische Universiteit Rotterdam. Dat die zijn nalatenschap goed moge gaan beheren!