Rome: martelaren en andere helden

Van 2-9 April 2016 waren Paule en ik in Rome. Dit is het 5e van een serie reisimpressies. Met een keuze uit de 550 foto's die ik in een week heb gemaakt.
Een van de meest bizarre kerken die wij zagen was die van Santo Stefano Rotondo. Niet zo groot als het Pantheon, maar toch een vrij grote kerk in een pure rotonde, grote koepel, gelegen aan een zeer rustige parkje vlakbij de grote gebouw van de termen van Caracalla (waar aan de andere kant weer het Circus Massimo ligt, dus tegen een grote open ruïne vlakte aan).
Aan dit idyllische plein ligt dus een soort horrorkerk, waar misschien met de beste bedoelingen heel wat wreedheid en sadisme te zien. De ene na de andere vreselijke marteling.

Ledematen worden afgehakt, mensen doorpriemd, lijken gewassen. Alsof het niet op kan! In deze tijd waarin vooral de martelaren in de islamitische wereld bij honderden worden geproduceerd, is het wat vreemd om dit allemaal zo aan te zien. En de grote gebouwen uit die tijden van Diocletianus en andere vervolgers staan er ook nog altijd. (Martelingen: bovenste en middelste foto van de Stefano Rotondo, de onderste van de Santa Pudenziana).

In het Capitolijnse museum, modern ingericht dus veel ruimte om de voorwerpen heen, stond deze Hercules, als cultureel icoon voor stoere mannelijkheid ook heel prominent. maar er staan er vele tientallen, zo niet honderdtallen van in de stad Rome.

Constantijn komt niet alleen voor in de prachtige serie fresco's van de Quattro Coronati, waarover ik al schreef op het eerste Rome-blog. Dit is in het baptisterium van de Sint Jan van lateranen, in de kerk dus die hij zelf voor de nu gelegaliseerde christenen heeft laten bouwen.

Het meeste prominente echt moderne gebouw in de grote stad is het Stazione Termini, begonnen nder Mussolini, en na de WO II voltooid. Daarvoor staat dit prachtoge beeld van de kleine johannes Paulus II, maar groot uitgevoerd zoals de Romeinen dat met grandeur en pompa kunnen doen.

Deze eigenaardige trap, achter in de kerk van Santi Bonifacio e Alessio, is gewijd aan een bijzonder soort heilige. Jongeman ontvlucht ouderlijk huis en huwelijk, gaat op pelgrimstocht, komt jaren later terug en wordt bediende in zijn eigen (ouderlijk) huis. De martelaar van nederigheid, nog met een vleugje anti-huwelijk uit die tijden toen Manicheïsme ook in was en maagden zeer geëerd. Hoe die Alessio dan toch martelaar was, was ons niet duidelijk. Het thema van de huis-ontvluchtende-teruggekeerde zoon-dienstknecht is er ook in de Santa Pudenziana. Zo'n mooi mozaïek-kerk, waar de latere baldakijnen net als in de Prassede de oudste kunst bijna onzichtbaar hebben gemaakt.

Dit is een modern schilderij in de Santa Maria in Cosmedin. Die kerk (vlak bij het Circus Massimo) is vooral bekend door de hand die je in een grote kop van een reus moet steken (in het voorportaal) om te bewijzen dat je niet liegt (over huwelijkstrouw!). De kerk is nu in gebruik door Syrische vluchtelingen, Melkieten, dus met Rome geünieerde Arabisch aanhangers van de besluiten van Nicea. Dit schilderij Fiat Lux is gemaakt door een Italiaanse Amelia Duranti, om de recente christelijke martaleren in Syrië te eren.

Rome: Decadent of triomf van het humanisme?

In mijn studententijd bespraken wij het boek van Enno van Gelder, The two Reformations of the Sixteenthe Century (1961). De Lutherse en Calvinistische was meer gericht op een nieuwe interpretatie van de Bijbel. De Romeins-katholieke betrok heel sterk de herleving van de griekse en romeinse oudheid erbij.
Dat is wel heel goed zichtbaar in de mengeling van Maria en Pallas Athene, Petrus en Paulus, David ook, naast goden en helden als Neptunus, Hercules, Apollo, Orpheus. Soms dicht bijeen.
De hang naar het exotische, triomf-gevoelens dat 'wij' dat allemaal naar Rome konden brengen, zichtbaar bij de talrijke obelisken in de stad. Op het Sint Pietersplein een van de grootste:

Het onderschrift luidt hier: Sixtus V, Hogepriester heeft deze Vaticaanse obelisk, eertijds gewijd aan de heidense goden via een goddeloze cultus, naar de rustplaats van de apostelen gebracht met stevige inspanning, in het jaar1586, het tweede van zijn pontificaat.
Alweer bijna 40 jaar geleden, in 1979, ging ik met een eerste groep van 9 Indonesische moslims, op cursus in Leiden, naar Londen, voor de specialisten van het SOAS, onder wie Merle Ricklefs. Zij waren hogelijk verbaasd allerlei naakten te zien bij grafmonumenten. Ook in Rome weet men daar wel wat mee te doen. Vooral bij de fonteinen voor de stevige riviergoden, maar ook het graf van de katholieke koning James Stuart III in de Sint Pieter.

Geïdealiseerde lichamen. Niet alleen jonge, maar voor de riviergoden stevige heren van wat latere leeftijd, die de tand des tijds nog steeds goed kunnen doorstaan. De onderste is van de Piazza Navona.
De meeste bonte verzameling paradijselijke figuren is wel te vinden in de Villa Farnesina, gebouwd en beschilderd rond 1510 voor een rijke bankier, maar later in bezit gekomen van een Farnese-kardinaal, waarnaar hij nu ook vernoemd is. De nymphen van de zee, verpersoonlijkte sterrenbeelden versieren de eerste zaal. Maar de grootste aandacht in de eetzaal gaat uit naar een verbeelding van de bruiloft van Alexander en de Perzische Roxane, als hoogtepunt van menselijke liefde!

De bovenste foto is uit de eetzaal, plafond, van de begane grond. De andere van de slaapkamer, waar kleine engeltjes, puti, Roxane naar Alexander trekken.
De reformatie, Luther en Calvijn zijn hier ver weg. Er wordt dan wel van contrareformatie gesproken, maar dat is eigenlijk de naam voor overdreven glitter en rijkdom in jezuïetenkerken. Typisch vond ik ook een afbeelding van de zittingen van het concilie van Trente (gehouden ver van Rome, hoog in Lombardije), in een zijkapel van de Santa Maria in Trastevere.

Geschilderd rond 1585, dus 20 jaar na afsluiting van dat concilie dat soberheid aanprees (vooral in kerkmuziek, maar Palestrina mocht, dus niet zo streng als de eenstemmige Calvijn zonder begeleiding van instrumenten). En de goedgevulde dames op de voorgrond verbeelden de kerk/paus (met tiara, driekroon op) omgeven door de deugden.

We hebben ook wel wat musea bezocht. Zeker die van de Capitolijnse heuvels met het mooie plein ertussen dat Michelangelo nog ontwierp. In de grote zalen staan de pausen hier in grote beelden te kijken naar de oude geschiedenis van Rome: alsof zij zich meer opvolgers van de grote Romeinse keizers voelden dan plaatsbekleder van Christus! Boven een paus voor een schildering van Romulus en Remus die door een wolvin gevoed worden. Zo gaat het zaal in, zaal uit.
Ook de schilderijen-serie is zo'n mengeling van klassieke traditie en wat meer christelijke kunst. En hoe: deze jonge man van Caravacchio moet Johannes de Doper voorstellen. Kennelijk eerder als speelgenoot voor Jezus dan als de boetepredikant in de woestijn. Of is het toch Izaak die een ram vasthoudt, zodat hij niet door vader Abraham geofferd zal worden?

We hadden nog naar de Villa Borghese willen gaan. Ook al bezit van een belangrijke kardinaal, neef van de Paus die de Sint Pieter voltooide. Het ligt vlak bij het Nederlands Instituut waar Paule rond 1967 zeven maanden woonde en werkte aan haar doctoraalscriptie over Magister A. (handschrift uit de Vaticaanse Bibliotheek). We hebben het park en de buitenkant gezien, maar de kaartjes waren tot een week erna uitverkocht. Als je die grote klassieke collectie wilt zien moet je dus echt van te voren via internet reserveren. Het verbaasde ons omdat de Capitolijnse musea en het nationaal museum helemaal niet zo druk waren en bij de Villa Farnesina viel het ook wel mee. Hier dus niet. We hebben de catalogus gekocht: prachtig voorbeeld van die mengeling van klassieke oudheid en wat christelijke motieven. Paule Davenport (eerste promovendus bij Schillebeeckx in Nijmegen, 1972) schreef zijn dissertatie over een Engelsman uit de 17e eeuw: Plato with a tincture of Christ. Zo gaat dat in het katholieke Rome en elders dus ook wel.

Rome: het jaar van Barmhartigheid

Het heilig jaar 2016 heeft een thema gekregen, barmhartigheid, en wij waren in Rome ook nog op de eerste zondag na Pasen, die ook een nieuwe naam, Barmhartigheidszondag, heeft gekregen. Vroeger heette het Beloken Pasen (tegengesteld aan ontluiken, dus 'afsluiten'), ook wel Domenica in Albis, vanweege de witte kleren die de pasgedoopten droegen. Nu dus feest van barmhartigheid. God is geen straffende God, maar een die perspectief geeft, begrijpt dat alles met fouten moet beginnen, dat we zo leren en groeien. Ook met mededogen voor elkaar.
In Nederland was Rembrandts schilderingen van de Verloren Zoon, opgevangen door een barmhartige vader het symbool. Dit is nu vervangen in Rome door een moderner tekening van de barmhartige Samaritaan.

Van de ene kerk naar de andere (van de zeven hoofdkerken ) liepen de echte pelgrims in groepen achter een simpel kruis aan, waar ook dit hoofdthema op staat.

Overal veel vrijwilligers, ook in die gele hesjes met deze belangrijke afbeelding er op.  Het is even goed kijken hoe die Samaritaan die berooide man op zijn rug neemt!

Rome: zoveel oud nog, naast later en nieuw? Selectief hergebruik

In berichten over Rome in de middeleeuwen en renaissance krijg je de indruk dat het een grote puinhoop was waartussen nog wat huizen, villa's en kerken stonden. Die indruk kregen wij nu nog steeds: zoveel ruïnes en puinhopen. Het begon al bij ons appartement: in een dal naast een drukke straat met allemaal rijen flats van 10 hoog, moesten we een stuk naar beneden lopen, grasveld waar honden werden uitgelaten, aan de rand van een groot fabriekscomplex, 19e eeuw, maar al zo'n 30-40 jaar verlaten, ineens een prachtig opgeknapte boerderij uit midden 19e eeuw. Borgo Papareschi. Helemaal in de stijl van die prachtige Agroturismo.

Bij obnze eerste wandeling in Rome vroegen we ons al af: waarom hebben ze dit nog niet opgeruimd? Langs de grote straat tussen Plazza Venezia en het Vaticaan ligt dan naast grote gebouwen en kerken ineens zo'n ruïne .
Er is bij gebouwen ook wel een contrast tussen oud en nieuw: achter de renaissance gevel van de Santa Maria Maggiore staat dan zo'n middeleeuwse toren. Dat hoort dus allemaal in dit land thuis. Zo maar laten liggen. Hergebruik, zoals het Pantheon (overigens ook al een radikaal herbouwd gebouw in de romeinse tijd zelf, eerst een klassieke tempel, rechthoekig, waar dan die kolossale ronding tegenaan werd gezet), maar ook radicale herbouw zoals de Santa Maria Maggiore.
Jacques Dumarcay schreef het al over de Javaanse tempels: zolang ze gebruikt werden, kwamen er wijzigingen, aanbouwen, veranderingen in bedoeling van het gebouw als geheel. Pas de ruïne heeft de eeuwigheidswaarde.

Pas toen ik de achterzijde van het Pantheon op de foto had gezet zag ik dat die man in geel gewaad zo in de lucht bleef hangen. Maar hij was maar bijvang. Er stond een helper bij die iets als moneta zei: geld dus. We hebben dat maar zo gelaten, maar staat die Indiase bedelaar er een beetje raar bij. Hieronder dus de pilaren van het Pantheon, nog steeds indrukwekkend.

 De koepel heeft een gat, opening in het midden. De regen kan erdoor binnenkomen, maar het zonlicht ook en steeds weer anders. Iedere dag en ieder uur: uitrekenen dus maar wat wanneer verlicht wordt. Iets voor Dan brown.

Soms is het zo'n overdaad het oude achter het nieuwe verborgen gaat. In het baptisterium bij de grote Sint Jan van Lateranen staat een prachtig mozaïek, maar die bouwsels (baldakijn) over het altaar heen stellen de oude mozaïeken in de absis in de schaduw, letterlijk zelfs.

Maar laten liggen, afgestoten dus, dan weer hergebruik, of herbouw met allerlei nieuwe elementen: deze architectonische varianten zien we niet alleen in de bouw van het katholieke geloof, maar ook in de leer en de beleving. Ik ben momenteel bezig met vertaling van wat preken van Augustinus naar het Indonesisch. Paulus gaf al een andere inhoud van het christendom dan de evangelisten, Augustinus maakt het verschil tussen dit lichamelijke leven en het voortleven van de ziel elders zo sterk aanwezig, dat je ondanks zijn mooie en compacte, heldere taal, toch weet dat je in een wereldbeeld zit dat wel weer eens stevig omgebouwd mag worden. Zo blijven we bezig.

De exhortatie van kardinaal Wim Eijk

Als kind, misdienaar dus, heb ik me vaak verbaasd over de woorden neemt en eet hiervan gij alleen ... neemt in drinkt hiervan gij allen . Dat wordt in de belangrijkste liturgische viering, de mis, gezegd. Maar ho maar, drinken mag niet en ook over het eten blijken problemen te zijn.
Terwijl wij in Rome waren, dus rond 5 april, kwam de Exhortatio apostolica  van Paus Franciscus uit met de positieve titel: Amoris laetitia de vreugde van de liefde...
Het is een lang ietwat wollig stuk, met weinig precieze geboden of verboden. Het is vooral een pastorale vermaning om het ideaal voor ogen te houden, maar besef te hebben, dat er ook heel veel gebeurt dat daar niet aan beantwoordt. Dan moet je niet bij de puinhoop gaan neerzitten en jammeren, maar er het beste proberen van de maken. De clerici mogen dan niet te gauw donder en vloek preken, mogen zeker niet excommuniceren, maar moeten contact blijven houden en mensen nooit het gevoel geven dat ze er buiten staan.
Bijna dezelfde gaf Kardinaal Wim Eijk, aartsbisschop van Utrecht een overzicht in 2000 woorden in een aardige positieve stijl. Maar het venijn zat in de staart. Over één concreet punt was veel discussie geweest: mogen gescheiden mensen die een nieuwe relatie zijn aangegaan communie ontvangen? Eijk redeneert dat de brief hierover niets concreets zegt ('nooit excommuniceren' is hem niet duidelijk genoeg?!) en hij vindt dus dat een bepaling van JP II uit 1981 nog steeds geldt. Daar staat duidelijk een néé.  Zoals JP II ook geen priesters toestemming wilde geven om het celibaat te verlaten en dacht daarmee wel een probleem op te lossen, zo verbood hij simpelweg scheiding en legde gescheidenen (die er toch zijn en blijven, veel ook), een eeuwige excommunicatie op. We konden van Wim Eijk zo'n standpunt verwachten, maar dat het zo bot zou komen?

Nog in Rome bezochten we ook de santa Maria dell'anima. Toevallig waren er ook de seminaristen uit het bisdom Roermond, die in de morgen in de Friezenkerk waren, nu niet meer in een net pak, maar als toeristen. Bisschope Wiertz en de seminariestaf was er ook bij. Eigenaardig was dat ze geen stevige uitleg gaven van het graf van onze eigen Nederlandse Paus, Utrechtenaar Adrianus VI. Hij vervloekte de herwaardering voor de heidense Grieken en Romeinen, maar kreeg op zijn graf in die kerk toch een citaat uit Plinius, de 'heidense' historicus/geograaf mee: Proh dolor, qauntum refert in quae tempora vel optimi quiusque virtus incidat  Wat een pech! Hoeveel verschil maakt het niet in wat voor tijd zelfs een beste mens geboren wordt..  Ja aan je eigen tijd kun je niet te snel wat veranderen, maar als je gaat moet het op de juiste manier.
Hieronder toch nog even die Roermondse seminaristen uit 16 landen in het nette pak in de Friezenkerk. Nooit gedacht dat we op deze manier een internationale kerk zouden worden.

In Rome voor de herhalingscursus 'katholiek voelen'

In de Janskerk van Utrecht, kerkt de 'studentengemeente' of oecumenische groep van de EUG. Sinds enige tijd is er een discussie over wat de ('van oorsprong') katholieke leden vinden over hun eigen traditie. Die het Anton van Duinkerken fier nazeggen: Daarom, meneer, ben ik katholiek zijn er weinig, wellicht niet één. Het 'katholiek zijn' heeft veel met afkomst te maken. Ook soms met kleine gebruiken als kruisteken, kaarsen, wellicht rozenkrans.
Van 2-9 April was ik met Paule in Rome en we kregen een stevige douche aan katholiek leven over ons. Hier enkele grepen.
Pantheon Ja, dat is wel de oudste echt oecumenische gebedsruimte ter wereld. Voor alle goden. De naam van Marcus Agrippa, schoonzoon van Augustus, staat er nog als eerste bouwer. Fier, voor de grote zuilen met het fries. De beroemde koepel is pas een 140 jaar later gebouwd. Het goud en lood ervan is gestolen/weggehaald, er is blijvend aan verbouwd. Jezus en vooral Maria zijn er met fresco's, beelden ingekomen. Ook de nationalistische helden Koning Vittorio Emanuele II en Umberto. Gebouwd voor Alles, in ieder geval alle goden, dat is wel een beetje de eerste betekenis van katholiek dat universeel, hele-aarde betekent. Erg inclusief dus. Kosmopolitisch. Die fantastische koepel die alles zo kan omvatten is daar wel een mooi beeld voor.

Friezenkerk. Dat is een kerkgebouw die rond 800 door de net bekeerde Friezen werd gebouwd op de heuvel aan de zuidrand van het Vaticaanse Sint Pietersplein. Nu verscholen achter grote gebouwen. In de jaren 1990 mooi hersteld onder leiding van Martin Muskens, toen rector van het inmiddels opgeheven Nederlands college in Rome. Er was een grote groep Christelijk Gereformeerden uit Putten die zondag 2 April. Ook een dertigtal jonge mannen in keurige pakken-met-stropdas. Seminaristen van het bisdom Roermond bleek later. Zij komen uit 16 landen want zo gaat dat in Nederland nu. Bisschop Wiertz en de staf van het seminarie leidden de dienst. Maar ook Gerda Verburg en haar partner voelden zich er duidelijk thuis. Dus in veel opzichten toch nog echt oecumenisch.
In een volledige katholieke mis krijg je veel bijbel te horen: drie lezingen, uit Openbaring, uit Handelingen en tenslotte het Thomas-verhaal met de vinger in de wond van Johannes 20. Wiertz sprak mooi over vluchtelingen, over de twijfel bij  de apostelen en de nadruk die Paus Franciscus had gelegd op Gods Barmhartigheid, groter dan zijn wraak (dus wat ook volgens de islamitische traditie op Gods troon staat geschreven: mijn liefde en barmhartigheid is groter dan mijn toorn. Daarom kent de islamitische orthodoxie geen eeuwige hel, want daar kan God niet tegen).

Quattro Coronati. Zoveel kerken! In de San Clemente vind je op de onderste laag een heiligdom van de Mitrascultus, uit de 1e eeuw. Daarboven resten van een 4e eeuwse basiliek, waarboven dan in de 12e eeuw weer een volledig nieuwe werd gebouwd, met ondermeer de oude kooromgang er weer in. Hergebruik van oud materiaal komt vaak bij religies voor. Christenen doen aan hergebruik van joods erfgoed, die weer uit Kanaanitisch en Egyptische tradities leenden. In de Koran worden joods en christelijke verhalen herverteld en herdacht. Vlak bij de San Clemente staat een oude burcht met twee grote verdedigingstorens, over een binnenhof en een kerk heen. Zoals bij in Utrecht een Domtoren staat die eigenlijk ook een militair gebouw, verdedigingsburcht is. In een zijkapel staat een mooi stripverhaal over Keizer Constantijn die de pleuris of pest kreeg. Hij zou zich moeten baden in kinderbloed en de vrouwen bieden hun kinderen al aan. Maar de keizer vond dat te wreed. Hij had een droom met Petrus en Paulus die hem zeiden dat hij naar een kluizenaar, Paus Silvester, moest gaan. Die waste hem in de doopvont. De keizer is genezen en vertrekt naar zijn hoofdstad Constantinopel en laat als dank het beheer over Italië aan de paus. De zogeheten Donatio Constantini, verdedigd als de basis voor de kerkelijke staat en het wereldlijk gezag van de paus. Reden om te denken over de vermenging van kerk en staat, universele impact van religie, onder paus óf keizer, maar gemengd. Dat is voor een andere keer.

Faustina zagen we bij de Santo Spiritu in Sasso en ook vaak elders. Na de happening op het Sint Pietersplein met de rondrijdende paus op zijn witte kar kwamen we bij de afgeladen volle kerk van Santo Spiritu in Sasso aan de Borgo Santo Spiritu. Er was een grote afbeelding van Jezus, die ik ook wel bij de Agneskerk van Amsterdam en de Utrechtse Willibrordus gezien had. Witte en rode stralen uit de borst. Dat is een nieuwe 'conservatieve' devotie. Bij processies, ook op het Sint Pietersplein zag je mensen die afbeelding ook triomferend ronddragen. In deze overvolle kerk stond die ook prominent. Het bleek een afbeelding te zijn, gemaakt op aanwijzing van een eenvoudige Poolse non, in 1938 overleden. Deze Zuster Faustina heeft een gebed gemaakt dat met een beroep op Gods Barmhartigheid alle zonden zou vergeven. De verering werd aanvankelijk verboden, want volgens de Vaticaanse deskundigen heeft God voor vergeving ook nog de clerus en de formele biecht nodig. Pas in 2000 werd de Poolse zuster toch heilig verklaard door Johannes Paulus II en wij zagen nu een mooi compromis: een kerk vol mensen, dat gebed zingend en biddend, of boeken lezend, wachtend op hun beurt voor de biechtstoel.
Alle katholieke elementen kom je hier in heerlijke competitie tegen: de kloosterlingen tegen de bisschoppen en pauselijke hierarchie, volksdevotie tegenover formele theologie, makkelijke emoties tegenover strenge leer.
Als je de foto uitvergroot en goed  kijkt kun je tussen de fototoestellen ook het hoofd van Franciscus nog zien.

In de Janskerk ben je lid van de EUG en er worden aan die leden heel veel diensten, discussies, weekenden aangeboden. Vaak wordt er niet zo veel aan gedacht dat de klanten selectief zijn en naast die ene kerkelijke service ook nog een groot aantal andere inspirerende ervaringen elders willen meemaken. is dat de nieuwe katholiek: die maar her en der wat religie en spiritualiteit shopt? Bij dat alles: Rome is toch wel grootser en uitbundiger dan het redelijk saaie Iona of het ook wat erg ingetogen Taizé. Die twee laatsten zijn overzichtelijker, één heldere boodschap en braaf. Rome is groot, vaak verwarrend, soms ook wel apert fout, maar veel spannender en naar zoveel kanten toe rijker.