De Deugdendag van de Dialoog-Academie

Op vrijdag 9-10-9 (de volmaaktheid in het midden?), 9 oktober 2009 organiseerde de Dialoog-Academie in een prachtige zaal in Leiden een volle dag conferentie over Deugden in Oost en West. Er hadden maar liefst 200 deelnemers ingeschreven voor de bijeenkomst die werd gehouden in de Lorentz-zaal van het Kamerlingh Onnes Gebouw aan de Steenschuur, de binnengracht van Leiden. Het gebouw is neergezet als natuurkundig labaoratorium en de grote Albert Einstein heeft ook nog college gegeven op de plek waar we nu een staalkaart zagen van de belangrijke levensbeschouwelijke stromingen. De foto hieronder is met het licht van de namiddag gemaakt, tegen half vijf, toen de plenaire discussie voor een aantal toch iets teveel van het goede was.


Het klassieke gebouw der deugden: van Aristoteles tot Thomas, Paul van Tongeren
Het idee van de conferentie was vooral afkomstig van gastheer Andreas Kinneging, filosoof bij de Leidse juridische faculteit. Bij de morgenzitting was Kinneging ook gespreksleider, zoals we vooral zullen zien bij de lezing van Gerard Wiegers. Verder mengde hij zich die dag niet zozeer in de plenaire discussie.
De eerste lezing werd door de Nijmeegse Paul van Tongeren gehouden en was gewijd aan de ontwikkeling van de Griekse deugdenleer tot het imposante gebouw van de Thomistische leer van de vier kardinale en drie theologale deugden. Ontstaan vanuit de Griekse psychologie, waarbij men er van uitging dat wil en verstand gericht zijn op het goede (vaak gezien als een midden tussen twee extremen), kwam er bij Augustinus meer nadruk op de oefening van de deugdzaamheid en allengs in de scholastiek, met Thomas Aquinas als hoogtepunt een aanvulling met de drie goddelijk geschonken deugden van geloof, hoop en liefde.

Bij de middeleeuwers kwamen ook begrippen als kwaad en zonde binnen het gedachtengoed: het verstand kan zich vergissen, maar de wil kan ook voor het kwade kiezen. De 'theologale deugden' gaan de menselijke capaciteit te boven: geloof is willen aannemen wat je niet kan weten.

Hindoe-deugden van Bhagavad-gita tot Arya Samaj en Ghandi, Dr. Freek Bakker
Freek Bakker (Universiteit Utrecht) gaf de uiteenzetting over Hindoeïstische visies. Hij liet van de inleiders de vele kanten van een religie het meest aan bod komen: de betekenis en relativiteit van rituelen (door de leer van onthechting volgens de Bhagavad-gita), de vernieuwing van de Arya Samaj, waardoor het kastenstelsel helemaal omver gehaald wordt en de persoonlijke levensleer van Mahatma Ghandi. Bakker benadrukte dat hindoeïsme diversiteit als normaal ziet: niet alle mensen zijn gelijk en voor niet alleen gelden dezelfde idealen als norm. Dit blijkt uit de fasen in de levensloop van student, huisvader, gepensioneer tot asceet en uit de gematigde opvatting over de vier kasten.

Op de foto hierboven: rechts Freek Bakker, naast hem Dr. Rico Sneller en links staande de directeur van de Dialoog-Academie, Dr. Gurkan Celik. Achter Celik verborgen: Prof. Jan Pieter van Oudenhoven, moderator van de middagsessie.

Islam: Prof. Gerard Wiegers
Over de Islam sprak Gerard Wiegers, sinds kort van Nijmegen naar de Universiteit van Amserdam verhuisd. Na een kort begin over de belangrijkste duegden zoals die in de Koran worden geformuleerd (muslim in de betekenis van 'godsvertrouwen', geduld, vrijgevigheid e.d.) ging hij al gauw over op de aanvallen die tegenwoordig op de Islam worden uitgevoerd door 'bepaalde' kringen, waaronder vooral rechtse politici en conservatieve christenen. Met name ging hij uitvoerig in op een recent Amerikaans boekje dat de huidige migratie van moslims naar Europa ziet als een strategie om zo ook die te kunnen overheersen.

Dit boekje over de Moslims in het westen als een 'paard van Troje' was recentelijk door Wilders naar alle kamerfracties gestuurd. Allemaal fout natuurlijk, maar de zaal zat eigenlijk niet op een aanval op Wilders c.s. te wachten maar op een degelijke uiteenzetting van de islamitische visie op deugden, dus op een kijkje in Al-Ghazali's Ihya of moderner samenvattingen daarvan. Of op een humanistisch-liberale ethiek als die van Ibn Miskawaih, zo gloedvol weergegeven door Muhammad Arkoun.
Wiegers werd door Kinneging onderbroken, maar de verschillende visie op de dag kwam niet helemaal uit de verf. Wiegers verwees nog kort naar het boeiende onderzoek in Groningen Nederland deugt waarbij onder meer bleek dat imams in Nederland de algemeen gebruikelijke waarden ook onderschrijven en op besluiten van de Europese Raad voor Fatwa en Onderzoek (zie http://www.e-cfr.org/en/) waaruit blijkt dat moslims in de westerse samenleving gelukkig willen zijn.

Boeddhist Henk Barendregt
Een knap staaltje technologie kregen we na de middagpauze toen een zieke Nijmeegse Barendregt via een goede verbinding een heldere, maar zeer persoonlijke uiteenzetting gaf over de (voor hem) belangrijkste boeddhistische deugden, de brahmavira, compassie, gelijkmoedigheid, medevreugde, liefdevolle vriendelijkheid. Die moeten vooral via meditatie versterkt worden. Mindfulness dus. Een zeer heldere uiteenzetting. Maar toen ik aan het begin de snelle afwijzing van devotionalisme hoorde (als een soort poging tot toverij of handelen, je probeert van het goddelijke iets te krijgen in ruil voor kaarsen branden of gebeden zeggen), bedacht ik dat we hier toch wel aan een zeer cerebrale exercitie bezig waren. Misschien moet een volgende keer dat thema van Averroës/Ibn Rushd over de 'dubbele waarheid' een bekeken worden: de intellectuelen die tevreden zijn met abstracte concepten, terwijl 'het gewone volk' toch de leer in beelden, riten, mythen voorgeschoteld wil krijgen, die toch ook hun eigen kracht hebben.

Humanistische of verlichte Joden, Dr. Rico Sneller
Onder de noemer 'Jodendom' kregen we een heldere en boeiende lezing van de Leidse kenner van liberaal Joodse filosofie, Rico Sneller, die het jodendom niet bekeek vanuit de opvolging van de mitswot of geboden, maar vanuit de ontplooiing, de menselijke vrijheid. Als voorbeeld gaf Sneller twee (ex-)joodse filosofen, die vanuit de Kantiaanse verlichting, maar ook sterk vanuit Joodse tradities spraken: de oude teksten en de moderne filosofie dus in harmonie, zij het dan zonder enig rabbinaal gezag. Levensheiliging kan dan als doel hebben om 'aan God gelijk te worden', maar net zo goed seculier vertaald worden als volwassen worden, waarbij eer en liefde de twee belangrijkste deugden worden, uit te leven in dapperheid en trouw, gerechtigheid en vrede. Een mooi mechanisme van mythische teksten naar filosofische verwoording.

Het Humanisme van Joep Dohmen
De humanisten hebben helemaal afstand genomen van de mythisch-religieuze verwoording van menselijke idealen, maar kennen toch ook wel weer eigen spanningen: tussen de meer sociaal gerichte (bijdragen aan de menslievensheid) naar de sterk individuele Buldings- of ontplooiingsgerichten. Jezelf uitvinden, de zelfzorgmoraal, hoe van je leven een kunstwerk te maken? Dohmen liet ons in een boeiend referaat eens goed in de keuken van de Humanistische vereniging en Utrechtse opleiding kijken, tenminste wat betreft de meer seculiere filosofische trend. Ik had zelf net de dissertatie (aan de UVH!) van Suzette van Ijssel gelezen: Daar hebben de humanisten het niet zo over, waar spiritualiteit, meditatie en bijzondere ervaringen in worden besproken en aangemoedigd. Afijn, zo zagen we ieder van de zes stromingen vandaag toch steeds weer vanuit een bepaalde kant belicht.

Hierboven links Humanist Prof. Joep Dohmen en rechts Prof. Paul van Tongeren, tijdens de plenaire discussie.

In de plenaire discussie kwamen veel thema's van de dag opnieuw naar voren. Ook wel een aantal nieuwe thema's. Het publiek was deels samengesteld uit studenten filosofie, deels het bepensioneerde publiek dat graag naar deze zaken komt, deels (zelfs nogal wat) jongere en oudere allochthonen (ik sprak S. Sam, een Mandeeër, of aanhangers van Johannes de Doper, met 4000 andere 15 jaar geleden gevlucht uit Irak). Er was een Iraanse dame die stevig waarschuwde voor de claim die religieuze specialisten op hun gelovigen willen leggen en die blij was met het liberale geluid dat de dag domineerde. In die lijn was er was ook een die blij was met de kritiek van Wilders op te grote toegeeflijkheid tegenover religieus gezag. In de jaren 1980 dachten we allemaal nog dat het multiculturele wel over zou gaan, maar toen bleven al die nieuwe Nederlanders hier ook te blijven. Maar wij waren juist neo-liberaal geworden, met sterk individualistische vrijheid/blijheid en zelfbeschikking als doel. Maar nu moeten wij met een nieuwe veelheid in de samenleving leren leven.
Was het niveau van de dag hoog genoeg? De lezingen waren excellent, ik heb van alle zes genoten. Het was allemaal veel rijker dan de kleine flitsen hier en ik hoop dat er een goed boek van zal komen. Het publiek was zeer gevarieerd. Voor de doelstelling van de Dialoog Academie een zeer geslaagde dag. Voor mij ondermeer vanwege die Mandeeërs, die in de Koran Sabiun worden genoemd en die ik nog nooit gezien had (zie hieronder).

Hoe wordt je een deugdzaam iemand? Dat was de praktische vraag van de slotdiscussie. Via exempla dus, voorbeelden, of via zelfreflectie van gewetensonderzoek tot meditatie en exercitio oefening dus, al dan niet via de methode van Ignatius. Met Alaattin Erdal uit Rotterdam sprak ik over de praxis van journalistiek (hij volgt nu Den Haag voor de Turkse krant Zaman) en het nut van de politiek (hij zal waarschijnlijk voor het CDA de kar gaan trekken in R'dam Charlois). De dag was vooral gericht op de theorie en de definitie van deugden en hun ordening. Een mooi inkijk in een gevarieerde geschiedenis van grote wijsheid en schoonheid. De Mandeeërs, Solomon Sam uit Rijswijk en zijn partner, waren vooral geïnteresseerd in de juiste rituelen. Zij moeten enkele keren per jaar de doop als zuiveringsritueel ondergaan. Dat moet in een rivier met stromend water. Totnutoe gaan zij naar Nijmegen, naar een strandje in de Ooipolder. We spraken over een plek wat dichterbij: bij de veerpont over de Lek in Schoonhoven is een mooi klein strandje. Daar bij is een groot restaurant met gelegenheid tot omkleden. Veel Mandeeërs waren goudsmeden in Irak. Schoonhoven is bekend om zijn zilversmeden, beetje familie dus. Dat leek ook een mooie oplossing. Toch ook nog iets praktisch gevonden!

Rechtse Religieuze Radicalisering

Niet alleen in de politiek speelt de hardere lijn tegen de islam een rol. In Augustus kwam er een brief van vier PKN-kerkleden, onder aanvoering van Hebe Kohlbrugge en Hans Kronenburg, die tegen een sympathiek ontwerpvoorstel binnen de PKN over A Common Word vooral aan de remmen wil trekken. Het verschil tussen Islam en Christendom moet geaccentueerd worden. Er is niet één God(sopvatting), maar tussen 'het' christendom en 'de' islam zijn wezenlijke verschillen. Bovendien hebben christenen het moeilijk alos zij in een land met meerderheid van moslims worden.

Dan heeft de PKN Bernard Reitsma benoemd tot 'islam-predikant'. Reitsma werkt(e) bij Open Doors, dat een kritiekloze klaaglitanie houdt over de toestand van de christenen in islamitische landen. Erfenissen van kolonialisme, de gecompliceerde lokale politieke situaties worden even vergeten voor die simplistische boodschap, dat de islam gevaarlijk is voor christenen.

Nog meer bizar was de uitspraak op di. 22 september 2009 van een Australische anglikaan Dr. Mark Durie en emeretis hoogleraar Hans Jansen, dat het de strategie van 'de' islam zou zijn om de gelijkheid van de islamitische en christelijke God te verkondigen. Jansen heeft kennelijk nooit gehoord van fatwa's van de MUI, Majelis Ulama Indonesia tegen gezamenlijk bidden van christenen en moslims en tegen pluralisme. Maar in het verharde debat mogen zulke uitlatingen kennelijk.
Hierbij dan maar twee afbeeldingen die op Internet staan bij de zoekfuncties same God.

Modern Turkije gerepresenteerd in twee romans

De laatste maand heb ik twee boeken gelezen over Turkije in de 20e eeuw. Het grootste is dat van Louis de Bernières, zo'n duizend bladzijden dik: Birds without wings. Het is een typische historische roman, waarin de overgang van het Ottomaanse Rijk naar het Kemalistische Turkije wordne geschilderd vai een aantal figuren. Er is een serie portretten waarin Atatürk zewlf sprekend voorkomt en zijn hele carrière wordt geschilderd. Maar het overgrote deel van het boek is geschreven vanuit figuren in een klein dorpje aan de zuidwest kust, nog een heel eind onder Symrna/Izmir en Efese dus. Het is een gemengd moslim-christelijk dorp met een priester (de enige intellectueel) en een imam, een grootgrondbezitter, christelijke handelaren, moslim loonarbeiders, een knappe dame waarvan de afkomst onduidelijk is (blijkt een geroofd Grieks meisje te zijn die verder via de liefde carrière moet maken). Het procédé van het boek is een beetje standaard, maar de beschrijving zo levendig dat me dat vooral boeide: hoe zo'n intens verdeelde of eigenlijk dus verzuilde maatschappij via allerlei ingebouwde codes gewoon kon doorbestaan. De genocide op de Armeniëres komt maar zijdelings tersprake, want dat was vooral in het oosten van het land. Veel meer de 1e wereldoorlog, via de jonge jongens die als soldaat bij Gallipoli liggen en de glorie van Atatürk daar meemaken, maar ook een ander die in Syrië de nederlagen ziet. En damn de ramp van de uitwisseling. Op de cover van het boek staat ook hoe de christenen wegtrekken, ook al kennen zse helemaal geen Grieks en hoe er dan vluchtelingen/verdreven uit Kreta in de lege huizen komen.



De tweede roman is van de jonge Turkische Belg Mustafa Kör, De Lammeren. Het is een groot heimwee-boek van iemand die in België weer naar Turkije en vooral naar het lieve meisje van zijn jeugd verlangt, maar in het afgelegen dorp in Turkije, waar de meeste jongeren of naar de stad Konya vertrekken, of naar Europa, ook weer niet kan aarden. Een echt boek van een gespleten ziel en zo ziet Kör er zelf ook een beetje uit. Een zwartwit foto van een bleek gezicht, iemand die zijn plek op deze wereld nog niet echt heeft gevonden!



De lammeren van het boek staan voor de schapen en lammeren die in het dorp worden gehouden voor de grote feesten. Ouders noemen hun kind ook liefkozend lammetje. Dat komt in het Nederlands een beetje raar over. Op blz. 12 noemt hij Ayse 'dat ene meisje'm ook 'Zij was het mooiste lammetje. Ik aanbid haar als het Lam Gods. Het offerlammetje met de hennaogen, het kristal in het sneeuwvlokje, de kroon van de bloem, de rode nectar van de granaatappel, mijn liefdeszalf.'
Ik heb natuurlijk speciaal gekeken naar de rol van moskee en imam. Er wordt in dat dorp veel gebeden, met de tasbih, ook in de moskee, maar Kör zelf heeft weinig aardige woorden voor de imam: 'de ouderwetse imam ramde de vaste strofes na zijn preken wekelijks en steeds op eenzelfde monotone, droesemloze wijze in de oren van de gelovigen.' (65) Hij heet Hamdi Hafiz, maar had een bijnaam gekregen Ham Ham en dat was niet vleiend bedoeld.
Een groot drame in de naar België getrokken familie is de zelfmoord van de oudere broer van de ik-figuur, kennelijk vanwege een liefdesaffaire. De analfabete vader verwachtte zoveel van die in België goed geschoolde jongen: 'Had hij hem maar niet geheel overgelaten aan dat wezen dat bij ons beter bekend stond als de uitkomst, het begin, het eind, alias Allah. De hemel weet hoe vaak ik op latere leeftijd, toen ik zoals iedereen door het leven werd voortgejaagd, bij de oprispingen van mijn verliezen als het achteraf enigszin opklaarde, niet kwaad geweest ben op dat opperwezen in de kosmos, vanwege zijn afstandelijkheid? Waarom diende Hij als slotwoord of verklaring voor wat onbegrijpelijk was, waarom intervenieerde hij niet als dingen faliekant dramatisch konden aflopen?' (100)
Het grootste deel van het boek is een zoektocht naar zijn eigen ik, als Umut, de hoofdpersoon na de dood van zijn broer een paar maanden terug is in zijn geboortedorp. Uiteindelijk komt hij terecht in een sema, een dans van de dansende derwishen in Konya. Daarvoor gaat hij nog naar een kwakzalver-gebedsgenezer, een djinn-imam die een brute afperser is. Maar bij de derwisjen komen uitvoerige citaten van Rumi-mystiek voor die met instemming worden geciteerd. En dat Pir aldaar vindt hem geen rare kwast want 'de mens is geschapen om te zoeken'. (260) Toch raar dat hij het buigingsgebed van de moskee en de imam maar niks vindt en die dansen van de Pir wel prachtig! Is dat iets van Alewieten? Zijn vroegere geliefde blijkt getrouwd en Umut heeft vrede bij zijn definitieve afscheid van het Turkse dorp en komt steviger in Vlaanderen terug.

De hemelreizen van Jezus en Mohammed

Op zondag 26 juli 2009 zendt de NMO, Nederlandse Moslim Omroep, een programma uit over de hemelreis van Mohammed, die dan herdacht wordt. Het gaat hier over de periode uit Mohammed´s leven toen hij in problemen was: zijn vrouw opverleden, zijn beschermende oom Abu Talib ook overleden en in de clan als oudste vervangen door de etter van Abu Lahab die hem een bedrieger vond. Tenslotte aanslagen op zijn leven.
Mohammed kreeg een visioen van een reis naar Jeruzalem, waar hij opsteeg tot in de zevende hemel. In de lagere hemels kwam hij andere profeten tegen die hem bemoedigden en raad gaven. Mozes was zijn steun in het omlaag brengen van de 50 gebeden per dag naar vijf ('anders komt er niemand de hemel in').


Journaliste Elli Safari belde mij erover op. Hoe ik dat aan Nederlanders kon brengen? Ik suggereerde een band met de gedaantewisseling op de berg Tabor, waar Jezus ook wordt opgeheven, gezuiverd (Mohammed's hart wordt gewassen, Jezus krijgt witte kleren aan) en vooral ondersteund door de andere profeten. Dat ook allemaal op een moment dat het met de boodschap niet zo best ging.
Via de SKKN, Stichting Kerkelijke Kunst in Nederland kwamen we in de Barbarakerk van Bunnik waar een afbeelding is geschilderd door Charles Eyk, rond 1938.

Hoe het keurslijf van de huidige katholieke liturgie te vermijden?

Op zondag 30 mei stierf de partner van mijn schoonzus. Bij terugkomst uit Montreal moest er gesproken worden over haar begrafenis. Dat zou uiteindelijk plaats vinden op het kerkhof van de katholieke kerk van Sassenheim. Maar die kerk is gigantisch groot. Dus stelde de begrafenisondernemer voor: dan ga je toch naar het Groene Kerkje van Oegstgeest! Aldus gebeurde.
'Weet je wel dat dat een Protestants kerkje is', zei ik tegen mijn schoonzus. 'Nou wat zou dat?' Afijn, dan heb je wel groter vrijheid in de herdenkingsdienst. Die werd een midden tussen een bijna-seculiere herinnering aan de creatieve en veelzijdige persoon die Toos Teernstra was geweest.
We hadden een evangelielezing aan het einde van het portret, over de schoonmoeder van Petrus die genezen werd en meteen koffie gingen zetten.
Er waren ook voorbeden, ook al is er wel over gediscussieerd. Maar het argument, dat ´we willen God danken voor deze mooie persoon´, gaf de doorslag.
Bij de absoute in Sassenheim stond de koster klaar met kruis, wijwater en grond en de rituelen heb ik graag uitgevoerd.

In discussie later met collega´s kwam herhaaldelijk het aspect naar voren dat mensen tegenwoordig graag hun eigen liturgie en rituelen ontwerpen, omdat ze dan persoonlijker en vrijer kunnen zijn dan bij de traditionele kerkelijke, katholieke liturgie die niet zozeer op de overledene maar op het Goddelijke aannemene van alle overledenen is gericht.
Een andere collega, nog studerend voor pastoraal werker, benadrukte dat de bisschop van Utrecht de kerkelijke zending heel belangrijk vind en geen vrijbuiters zou willen toe laten. Maar steeds meer gaan het toch maar zelf uitvoeren.

Sharia als magere realiteit of droombeeld

Meteen na de conferentie in Berlijn ging ik naar Montreal voor een seminar over Relaties tussen Islam en Boeddhisme. Elders (op de Engelstalige weblog) heb ik daar wat info over gegeven.
Het toeval (de Voorzienigheid, de CIA? Taqdir?) wilde dat Alyasa Abubakar ook in Montreal was. Hij was zijn dissertatie over grondslagen islamitisch recht/ethiek aan het schrijven, wonend in mijn huis in Yogyakarta in 1987-8. We beklommen samen de Merapi, speelden dagelijks tafeltennis, warmden de avondmaaltijden op die tegen lunchtijd zo uitvoerig door kokkin Ndari waren klaargemaakt.
Alyasa werd rond 2002 het hoofd van het bureau dat de volledige invoering van de sharia in Atjeh moest invoeren. Hij schreef enkele sympathieke en heldere boeken over de kwestie. Hij gaat ervan uit dat bijna 100% van Atjeh moslim is 'dus' zich ook aan de Sharia moet/wil/zal houden.
Het werd toch wel een teleurstelling: naast de al bestaande elementen van sharia in huwelijks- en erfrecht kwam er een sharia-politie die tekeer ging tegen alcoholgebruik, gokken, ongehuwd samenwonen, alle vormen vooral van (vermeende) sex die niet door ouders en staat en religie zijn gelegitimeerd.
Hij is nu weer terug op de islamitische academie als directeur van de graduate school.
Ik kon en kan uitstekend met hem opschieten maar hij weet dat ik die hele sharia maar een rare constructie vind: een droom-maatschappij, aan elkaar geschreven door soms wat wereldvreemde geleerden op basis van rare verhalen over wat Mohammed wel of niet gedaan zou hebben. Uiteindelijk is het een geheel van regels over tanden poetsen, handen en schoenen poetsen, baard scheren, geld lenen tegen geen rente, economische constructies, regels over wat je wel of niet kan eten: allerlei zaken die de moderne wetenschap allemaal rationeler en systematischer heeft bestudeerd.

De laatste eeuwen werd ook in gebieden met een moslim-meerderheid (en ook in de Nederlandse kolonie van Oost-Indië) wel een sharia-rechtbank gehouden, maar dat ging dan alleen over huwelijk en erfenis en dat deden de rechters vaak op een goede en menselijke manier, ook al zouden wij nu wel wijzigingen willen: vrouwen hadden toch duidelijk minder rechten en over homo's kon je al helemaal niets zeggen (maar in die stilte kon toch nog wel veel getolereerd worden.
Intussen is de sharia wel voor een (klein?) aantal moslims een super-ideaal geworden. Het hele pakket dan wel te verstaan, ook al is over ieder onderdeel van het hele pakket verschil van mening onder de moslims. Het zou mins inziens een zegen zijn als moslims zich aan de Koran zouden houden en dat hele gedoe van sharia (dat immers vrijwel nergens op de Koran is gebaseerd) terzijde zouden laten.

Fethullah Gülen als Succestheoloog

26-27 mei 2009 was er een conferentie in Berlijn, of eigenlijk Potsdam, de buitenplaats waar het bizarre paleis Sans Souci van Frederik de Grote staat, met alles erop en eraan. Alleen is er tussen de Griekse goden en godinnen, wijsgeren en protserige helden als Herakles helemaal geen Germaanse mythe, geen Siegfried of Nibelungen en helemaal geen christendom: alleen later is er een nabouwsel van de San Clemente ergens achter in het grote park verborgen.




De conferentie zelf was een redelijk grote happening: zo'n 28 lezingen, een 300 toeschouwers, grote rijen bij het eten, maar wel gehuisvest in een prachtig modern hotel aan een van die meren van de Spree.
Er kwamen twee beelden van de beweging naar voren. Enerzijds was er het spirituele. Thomas Michel had een meditatie over Ikhlas als sincerity, oprechtheid, eerlijkheid. Dat is dus een van de deugden die in het deugdenboek staan waarvan twee delen zijn uitgegeven onder de titel Sufism. Emerald Hills of the Heart.
Michael Blume had een mooi verhaal over het ontwikkelingsoptimisme van Gülen. Voor zijn hele verhaal zie www.blume-religionswissenschaft.de en dan doorklikken naar Guelenbewegung... Hij vergeleek Gülen met het Pietisme: een niet-politieke spiritualiteit voor zakenmensen die het gemaakt hebben en iets met hun oude religie willen doen, maar dan wel in overeenstemming met de moderne wereld en hun eigen succes. Net zoals de Piëtisten paart hij hard werken aan wantrouwen tegenover wetenschap, maar ook grote realiteitszijn.



In de grote zaal kwam ook het activisme van de beweging naar voren. Ik had zelf een verhaal over de Cosmicus-scholen. Gurkan Celik verbond het activisme met een andere deugd, die van hismet of toewijding, maatschappelijke dienstverlening.
Heel veel debatten gingen natuurlijk over de vraag of er geen verborgen agenda achter Gülen zit. Er werd gesuggereerd dat de komst van Khomeiny naar Iran nog maar een voorproefje was van wat we zouden kunnen meemaken bij de 'terugkeer' van Gülen vanuit de VS naar Turkije. Het leek me een zeer onwaarschijnlijk scenario, ook helemaal niet in de lijn van de Gülen en de Fethullahci of zijn aanhangers zoals ik die in Europa heb leren kennen.