De onmogelijke liefde van Erik Borgman voor het RK Gesammtkunstwerk

Ton van Eijk was voorzitter van de Raad van Kerken in Nederland en docent systematische theologie aan de KTU, nu FKT, Fakulteit Katholieke Theologie in Utrecht (maar administratief van de Tilburgse Universiteit). In 2001 publiceerde hij een 'katholieke ecclesiologie in oecumenisch perspectief'. Teken van aanwezigheid, met enkele christusafbeeldingen op de cover. Kerk dus als Lichaam van Christus? Ik kende Ton als een nuchter en pragmatisch voorzitter van de raad van Kerken, maar was verbijsterd door het boek: allemaal erg spiritueel en zeer katholiek. Echt geschreven als bijna-laatste deel van een theologisch Gesammtkunstwerk. Meer Rijk Gods dan een concrete plaatselijke groep, weinig over de protestante, orthodoxe of vrije Pinksterkerken.

Symbolisch? Ton van Eijk in een lege kerk?

Nu heeft een opvolger, Erik Borgman, een ander boek geschreven, Waar blijft de kerk: gedachten over opbouw in tijden van afbraak dat me daar heel erg aan deed denken. Borgman begint veel concreter met de kerksluitingen die aan de gang zijn, omdat het kerkgebouw zo veel minder wordt gebruikt door steeds minder mensen. Hij beschrijft een impasse in de marktwerking van de katholieke en andere kerken in Nederland, waar al sinds 1970 zo'n teruggang is en maar geen uitweg lijkt te komen, anders de sluiting. Maar dan komt er toch een hele waslijst van zaken die we geweldig missen als we de kerk in de steek laten. Vooral eucharistie tot en met blz. 78-80 een rare passage over geloof in de reële aanwezigheid in het brood. 50-56 gaan over de vier series geheimen van de rozenkrans met lof voor de recent aangemaakte vierde serie. Ik schreef achterin het boek dat ik het op een gegeven moment een 'heimwee-boek' vond, waarin nogal veel welwillend naar achter wordt gekeken. Naar achter kijken deed de vrouw van loth ook.  De biecht staat er nog niet zo in, dat is echt voorbij, ook volgens bisschop Gerard de Korte die er een dissertatie aan wijdde. maar verder wilde Borgman vooral een 'theologisch' boek schrijven, dus over de idealen die er aan een kerk-idee vast zitten. Pauselijke documenten, de persoon van Paus Franciscus komt ook nogal eens langs, maar heel weinig protestante, orthodoxe kerken. Andere religies eigenlijk helemaal niet. Erg in zichzelf gekeerd, incurbatum in se ipsum?

Borgman schrijft in een geanimeerde preekstijl, wil overtuigen van het mooie wat hij zegt. Er staan ook veel lieve, wijze en pakkende passages in. maar als geheel blijft het toch een opening naar terugkeer naar dat Gesammtkunstwerk dat de kerk is. Peter Raedts heeft dat indertijd ook ineens afgewezen. Terecht? In Nederland, in heel West-Europa ligt veel van die Kerk in puin en veel van de inhoud. Maar dan kun je volgens mij beter eerder beginnen als Wil van den Bercken met het Godsgesef, dan Jesus de Christus, de Schrift: daarover heel weinig in dit boek, dat niet bij de kleine kerkgroepen wil beginnen en de veelheid daarvan als feit accepteert, maar over zo'n abstract ideaal als 'de kerk' spreekt. Delen ervan zullen ongetwijfeld prachtig en goed klinken in de Amsterdamse Dominicuskerk. De impasse blijft het hele boek door drukken: dat is dus niet opgelost.

Twee gezichten van de Gülen-beweging?

In zijn boek over de Gülen-beweging schrijft Joshua Hendrick zelfs al over een opzettelijke ambiguïteit: een bedoelde dubbele agenda dus. Achter de schijnbare openheid, moderniteit zou een conservatieve agenda schuilgaan. Janny Groen en Rik Kuiper schreven zat. 20 augustus 2016 in de Volkskrant een bijdrage waarin gesproken werd over twee gezichten: het seculiere, waarin religie zelfs ontkent wordt (in ieder geval geen formeel godsdienstonderwijs op scholen), maar 'binnenskamers zijn ze streng religieus: gaan ze naar een moskee, dragen vrouwen hoofddoeken en wijze ze homosexualiteit af'.
In 'ons' eigen boek over Gülen-inspired Hizmet in Europe.. hebben we ook een eerste deel over de spirituele kracht van de beweging. Maar daar is het genuanceerder: geen nadruk op de kleine geboden van de shari'a, maar gezonde spirituele rijkdom, zoals die in de mystieke sfeer van de Islamitische traditie wordt gekoesterd.

Toch moet er gezocht worden naar redenen waarom het verkeerd ging, sinds 2013 tussen Gülen en Erdogan? Ligt dat alleen aan de verzieking van Erdogan, de corruptie in zijn familie en vriendenkring? Bovenstaande foto's kreeg ik op zoek naar de 'double face' of Fethullen Gülen. Is de bovenste foto een mix van Gülen en Erdogan? Of toch een jeugdfoto van Gülen? Hadden de Gülenisten eerlijker over hun achtergrond moeten zijn?
In 1773 werd de jezuïetenorde door een paus opgeheven, onder pressie van de koningen van Frankrijk, Spanje en Portugal: in Rusland en China bleef de orde echter bestaan om in 1814 te herrijzen. De SJ hadden ook een sterke sociaal-politieke invloed naast een stevige katholieke spiritualiteit en een grote wetenschappelijke belangstelling.

RURU: Ruangrupa in Sonsbeek: het bedachtzame van Conceptual Art

Ruang rupa: is Indonesisch voor 'huis van beeldende kunst'. In 2000 opgericht in Jakarta als een collectief centrum voor jonge kunstenaars, is het succesvol gebleken. De foto van het 15-jarig bestaan toon een 30 artisten. In Sonsbeek kregen zij de kans een nieuwe grote tentoonstellingen te bedenken, met werk van hen en van anderen. Wij gingen er enkele weken geleden naar toe en zagen zeer bedachte kunst, die (bijna) een boodschap voor de moderne wereld wil zijn, maar niet altijd meteen als een heldere zaak overkomt.

Wij kwamen het park binnen aan de oostkant, waar een groot beeld  staat van Luoie Cordero. Het stelt volgens de gids die er bij staat voor de uitleg (en het aanreiken van de kauwgum) een westerse figuur voor die in versneld tempo ouder wordt, zoals de mensen daar allemaal lijden. De linkerhelft van het gezicht is af, de andere kant moet je met een kauwgum verder afmaken, nadat je wel eerst die kauwgum wat hebt gekauwd. Wordt de westerse mens inderdaad sneller en eerder oud? Wij hadden zelf niet echt dat idee. Wat deze kunstenaar uit Manilla ermee wil bedoelen?
Het kolonialisme schijnt willekeurig stukjes van hun westerse cultuur op de originele, oude cultuur geplakt te hebben: dat las ik achteraf nog op het internet.
De prachtige pingpongtafels die hij ook maakt zijn geverfd met de harde lak waarin automobilisten (vooral buschauffeurs in Manilla) hun vervoermiddel opfleuren.

Ja kon ze ook echt als pinpontafel gebruiken.

Eko Prawoto uit Purworejo zette naast de oude villa (een tijdlang van een Indische suikerfabriakent) een nieuwe stadsvilla neer met de titel: Bamburst, in grootse stijl gebouwd van bamboe, in 'harmonie met de natuur' en ook met de gemeenschap. Kolonialisme werd er verder niet bijgehaald. Wel dat bamboe hard is als beton, duurzaam dus (maar in onze ervaring is het na tien jaar  vaak al door de mieren opgegeten: de bamboe santri-huisjes hielden het echt niet heel lang. Wat je met dit gebouw later moet doen werd aan de tijd overgelaten.

Als je me niet als aboriginal kunt laten leven, waarom wil je mij dan toch democratie laten propageren? Het is een tent waarbinnen je aanklachten tegen de behandeling van Australische aboriginals kunt zien. Van Richard Bell uit Brisbane.

Een politiek statement, maar ook mooi om te zien: allemaal gevonden zwemvesten (vaan onbruikbaar, want van inferieure kwaliteit) die in Lesbos zijn gevonden. Van een kunstcollectief uit Berlijn. De ster schijnt te verwijzen naar de lage kwaliteit van de Europese politiek die van dit probleem ook weer niets heeft gemaakt.

Het weer was sterk wisselend. toen we hier kwam regende het. Dit kunstwerk heette een 'schuilkerk', volgens het boekje was het Slaves and tatars: The The Servant Servant of the All-All Forgiving Forgviving. In de boom linksboven zit een soort verrekijker. Er schijnen hier af en toe meditatieve sessies gehouden te worden.

Er was ook een werkplaats waar Indonesiërs hout bewerkten dat in het bos weggehaald werd vanwege uitdunning, weghalen van oude omgevallen bomen, vooral tot tafels en kasten. maar er was ook dit mooie paneel met een koloniale officier die een naga of Indische draak/slang aanvalt en een gedode krijger in een zak meeneemt. de Militaire Willemorde hangt er nog bij. De soldaat op het paard is al helemaal door de naga omgeven: een mythische verbeelding dus van het koloniale mislukken? Er was niemand ter plekke die het ons kon uitleggen en het stond ook niet bij het boekje van de geplande werken. Prachtige tentoonstelling, die meer tijd vergt dan de drie uur die wij er rondliepen.

Orientalis in Nijmegen: een museum van en voor volhouders

Afgelopen weekend hadden wij bezoek van Elga Sarapung, al sinds meer dan 20 jaar in Yogyakarta actief bij de stichting Interfidei voor interreligieuze dialoog en sociale opbouw. Zij is leider van een programma voor godsdienstvrijheid in Indonesië en kwam voor contacten in Den Haag (Mensen met een Missie, BZ) en Brussel. Zij was vergezeld van Alifatul Arifiati van de NGO Women Unlimited uit Ceribon en Ghufron Mabruri uit Jakarta van de NGO Imparsial. Ik haalde ze op van Schiphol, en de eerste dag (zaterdag) was er nog geen duidelijke agenda en we gingen onder meer samen naar de aloude Heilig Land Stichting bij Nijmegen.

 Ghufron, Alif en Elga rond het beeld van een bedelaar in 'Nazareth'/Nijmegen

Rond 1910 opgericht door  katholieke geestelijken, een kunstenaar, architect, lange tijd vesting van de Paters Montfortanen, was het een mengeling van bedevaartplaats, emotioneel informatiecentrum over Palestina-Israel, vroeger en nu. Er is steeds aan gebouwd, veranderd, strategie herzien. De meer 'vrome delen' als de begraafplaats, de Cenakelkerk, de tuin van Gethsemane met slapende apostelen en Jezus in gebed, Calvarieberg, dat alles valt nu buiten de rondleiding. Centraal staat de historische lijn van Joden, Christendom en Islam in historische en moderne ontwikkeling naast elkaar. Het grote gebouw over de drie schriften is een sort reconstructie van de oude Joodse tempel. Nazareth is nagebouwd als Joods stadje, waar Maria dan bezoek krijgt van Gabriel. De synagoge is er.
Er is een Arabisch dorp aan het meer van Galilea, met een soort moskee (dorpsmoskee uit Jordanië werd nagebouwd). De inscriptie in het Arabisch is wat knullig en met foutjes (verwisseling van de twee woorden, de letter -t- uiterst rechts hoort achter of dus links van het woord arabiyyah te staan), maar een goede poging.

Er was een prachtig spektakel om 13.00: in de romeins-christelijke stad (Jeruzalem) een optreden van een romeisne legereenheid, uit de periode rond 400. Ruim 200 bezoekers keken naar deze leuke show waarin vooral veel met de schilden werd gedaan.

Vanuit de rijke geschiedenis van Palestina-Israel wordt er veel informatie gegeven. Soms in de stijl van dat andere historische museum, Archeon, dan weer meer naar de inhoud van de drie basis-religies toe. Er is zoveelo te zien, dat de drie uur die wij hadden uitgetrokken echt niet voldoende was om ook maar alles even te kunnen zien. Er zit veel vroeg 20e eeuwse bijbels archeologische kennis in. Zo viel mij bijvoorbeeld deze schildering op van het laatste avondmaal. Jezus zit natuurlijk niet als bij leonardo da Vinci aan een tafel met de apostelen. Ligt ook niet aan op Reomeinse wijze, maar is meer Arabier, zit dus met de apostelen op de grond.

De unstenaar die veel van de schilderingen en beelden heeft gemaakt heeft ook een tijd in Jordanië gewoond en dat is ook wel echt de achtergrond van wat je hier te zien krijgt.
Er zijn ook een aantal neventhema's. Aardige ideeën die zijn blijven hangen. Eén ervan is de kleine wandeling langs een aantal Nobelprijswinnars voor de Vredesprijs. Hier zagen wij de Nederlander Tobias Asser, rechtsgeleerde die de theoretische basis legde voor het Haagse Internationale Hof van Arbitrage (prijs in 1911) en Jasser Arafat in één rij. Even verder was ook wel weer Shimon Peres  (samen in 1994) te zien. We moeten nog maar weer eens terug om het rustiger te zien, al begreep ik dat de financiën nog steeds lastig zijn daar.

Hizmetbeweging in de milde verdediging

Op 15 Juli 2016 werd er een knullige coup gepleegd in Turkije. Een aantal militairen wilde de regering Erdogan afzetten 'omdat de grondwet niet werd gerespecteerd'. De dagen erna is niet duidelijker geworden wie er achter de coup zat: een oude kemalistische groep, bang voor te sterke islamisering in Turkije? Erdogan zelf heeft meteen de 'kanker van de Gülenbeweging' de schuld gegeven en lijsten die kennelijk al klaar lagen werden genomen als basis voor zuiveringen in justitieapparaat (3000 rechters ontslagen), bij de pers (waar de krant Zaman toch al was gesloten), bij het onderwijs, waar alle Gülen-gerelateerde huiswerkcursussen, scholen en universiteiten werden gesloten, docenten elders ontslagen. Dat ging in zo'n tempo, dat, als Erdogan zelf al niet achter de coup zat (wat wel gesuggereerd is, maar mij onwaarschijnlijk lijkt) hij het toch wel een 'Godsgeschenk' vond, wat hij zelf al snel na de coup meteen heeft gezegd.
In veel aspecten deed het me denken aan de mislukte coup van 30 september/1 oktober 1965 toen de linkse kolonel Untung in Indonesië een coup pleegde, zes generaals vermoordde, maar vooral een anti-communistische hetze startte, waardoor een helf tot naar schatting één miljoen slachtoffers vielen.
In Europa en Amerika geloven heel weinig mensen in de aanklacht tegen Gülen. De Verenigde Staten denkt er niet over om hem uit te leveren en heeft in November 2015 ook al geweigerd om de Hizmetbeweging als een terroristische te classificeren.
Het is moeilijk te bewijzen dat je in stilte en rust, via een groot netwerk van kleine organisaties goed werk doet. Vroeger presentaties in de media vielen nogal eens verkeerd uit. In 2008 kwamen de Gúlen mensen slecht voor de dag bij een uitzending van NOVA, toen er vooral uitgeknipt werd dat er niet iets als één grote Gülenbeweging is. Nu heeft een werkgroep Hizmetbeweging een persconferentie gehouden (vrijdag 29 Juli) in het mooie hotel Des Indes in Den Haag waren veel cameras en een 60 personen bijeen.

Alaattin Erdal, lange tijd werkzaam in de journalistiek van het Nederlandse Zaman, maar ook als Stadsdeelwethouder van Rotterdam Charloos voor het CDA, was de voorzitter. Van het Platform INS (vroeger de Dialoogacademie) van Rotterdam was er Alper Alasag, van de vrouwentak ZijN Selma Ablek. (Zie boven). De show werd wel gestolen door Saniye Calkin die de grote verklaring voorlas. Eerst bescheiden, bijna timide, dan echt kwaad en uiteindelijk zelfverzekerd en het recht opeisend op belangstelling, verdediging van de goede doelstellingen. Naast haar (zie hieronder) Ahmet Taskin, de Utrechtse man die via onderwijs en huiswerkbegeleiding groeide naar belangenbehartiging van zakenlui en handelsrelaties met de Turkse ziekenzorg.

De verklaring is na te lezen op www.hizmetbeweging.nl.
Enkele kernwoorden: groot verdriet - zorgen - Hizmet is dienstbaarheid aan de mensheid - onderwijs - liefdadigheid, dialoog: beschuldigingen vanuit Turkije zijn absurd - zware valse beschuldigingen - Amnesty International schrijft al over 'zuiveringen' en heksenjacht, ook door de Turkse ambassadeur in Nederland. Een tweede golf van aanvallen kan er aan komen als velen van vacantie in Turkije terugkomen. "Onze toekomst ligt in Nederland. daarvoor zetten wij ons in, al is dat lastiger dan voorheen. Er zijn ook al mensen die niet meer op onze adreslijsten willen voorkomen."

Van zolderkerk naar een pronkzaal

Zondag 17 juli waren wij in de Amsterdamse Dominicuskerk voor een vacantieviering. Tot onze en veler verbazing een volle bak. De 450 gedrukte blaadjes met liederen waren niet voldoende. Voor het koor was er een slimme formule: iedereen die om 10.00 was gekomen mocht mee-oefenen en dus ook mee-zingen in het koor. Vanwege de zomer was er een lichter programma: veel liederen die lang herhaald werden, korte lezing en korte preek. 'Voor een keer is het prachtig' zei een zanger naast me.
Dirigent Jan Kortie was sterk in het laten zingen vn die grote groep in canon en dan nog in langzaam, steeds sneller, uiteindelijk zeer langzaam en zacht tempo: Amor, ermanos, Dios es amor. Ama todos como ermanos. Dios es amor.

 Ja, dat is nog wat anders dan die sereen-witte Janskerk in zijn cistersienser/calvinistisch strak witte wanden. Van beneden tot bovenin feestelijke tinten. Alle heiligen en engelen er bij.
Het lied Kosi revaya ('Mijn beker is vol/stroomt over') was nieuw voor mij. Toevallig kwam ik die beker even later weer tegen bij soera 76:5 Inna al-abrar yasyrubuna min kasi kana kizadjoeha kafur..
Hier is kosi dus kasi geworden en in de hemel drinken de vromen uit een beker, waar kampfer is bijgemengd. Hoe dat precies smaakt is (nog), niet duidelijk, maar dit ene maleise woord in de Arabische Koran duidt zeker op iets heerlijks.

Het blijde bericht dus, met ook psalm 23 er bij: Jij, mijn herder? Niets zou mij ontbreken .. laat het zo blijven..
Daarna gingen wij  verder lopen in Amsterdam, propvol met toeristen. Er was een grote groep Indonesische nonnetjes met een priester, zittend bij de Oude Kerk, op vrije banken, omdat alles daar toch wel duur is. Om de hoek bezochten wij de nu zeer uitgebreide schuilkerk van Onse Lieve Heer op Solder. Er is een pand ernaast voor opgekocht, waar de entree, het café en een ruimte voor schoolklassen en groepen is: bijna koud steriel modern ingericht. Vandaar loop je onde de smalle straat door. Er is een deftig pand, met veel kamers, trapjes tot er boven een volledig ingerichte kerk, met sacristie, biechtstoel, doopvont, priester-kamers, zelfs een mooi orgel blijkt te zijn. We zouden voor de janskerkgemaante aan die ruimte voldoende hebben voor de 120-140 bezoekers van de gewone zondagen. Een een prachtige oude sfeer. Maar wel een museum geworden, als sinds rond 1880 de nicolaas en de Dominicuskerken waren gebouwd.

Maar vooral de Dominicus verdient het op nog steeds met zang, een goede preek en goed volk de eigen aandacht te krijgen.